عبور تانکرهای حامل مواد سوختی از مرز ایران به افغانستان با اعمال محدودیت‌های بسیار صورت می‌گیرد. در سرمای زمستان، سوخت در افغانستان گران شده است و به همراه آن نیز بهای بسیاری از کالاهای ضروری دیگر. تجار افغانی تهدید به قطع مناسبات با ایران کرده‌اند. مردم در هرات دست به اعتراض زده‌اند. روح‌الله یاسر خبرنگار بخش افغانی دویچه وله گزارش می‌دهد:

«همین امروز مردم در هرات اعتراض کردند که چرا ماشین‏های ایرانی بدون مشکل به هرات می‏آیند و گشت و گذار می‏کنند. هیچ مشکلی برای آن‏ها نیست، ولی تانکرهای ما هنگام عبور از ایران، برای رساندن نفتی که از ترکمنستان یا از جاهای دیگر به افغانستان می‏برند، دچار مشکل می‏شوند. چگونه است کالاهایی که از جاهای دیگر به افغانستان فرستاده می‏شوند و فقط از ایران عبور می‏کنند، با مشکل روبرو می‏شوند، ولی تاجرها و بازرگان‏های ایرانی به راحتی در افغانستان گشت و گذار می‏کنند؟ این جو عمومی، تاجرها را هم وادار خواهد کرد که واکنش نشان دهند و تصمیمی بگیرند.»

دولت ایران در پاسخ به این تهدیدها و اعتراض‌ها مدعی است که قصدش تنها کنترل و نظارت است.

سید شمس‌الدین حسینی، وزیر امور اقتصادی و دارایی ایران امروز گفت ایران به هیچ‌وجه برای تردد تانکرهای سوخت افغانستان ممنوعیت ایجاد نکرده است: «آنچه مسجل و مسلم است این بوده که آمد و شد و ترانزیت سوخت در کشور ایران نیازمند مراقبت و دقت است.»

سیاست کژدار و مریز

اواخر دسامبر گذشته و به دنبال متوقف شدن صدها تانکر سوخت افغانستان در خاک ایران، محمد قسیم فهیم، معاون اول رئیس جمهوری افغانستان، راهی ایران شد تا به همتای ایرانی خود گوشزد کند که کشورش با مشکل سوخت و مسایل امنیتی روبروست. بنا به گزارش ‌رسانه‌های افغانی جمهوری اسلامی در هردو مورد نقشی مخرب ایفا می‌کند.

به نظر یاسر روح‌الله، خبرنگار بخش افغانی دویچه وله، مناسبات دو کشور با وجود فرهنگ مشترک، همیشه ضد و نقیض بوده است. به گفته او ایران از یک طرف ادعا می‌کند حامی افغانستان است، اما از طرف دیگر در مواقع حساس دولت افغانستان را زیر فشار می‌گذارد:

« دولت ایران از یک طرف می‏گوید که بر ضد تروریسم مبارزه می‏کند و خود قربانی تروریسم است، در عین حال، ما گزارش‏هایی داریم که همدستان دولت ایران ده‏ها تن مواد انفجاری وارد خاک افغانستان می‏کنند. این سیاست کژدار و مریز ایران بوده که پشت آن سیاست‏های بزرگی هست و می‏خواهد جامعه‏ی جهانی را در هر جایی که بتواند به چالش بکشاند.»

افغانستان بازار خوبی برای ایران است. همسایه‌ای نیازمند و ناتوان از ایستادگی جدی در مقابل بازی موش و گربه ایران با قدرت‌های بزرگ. برخورد با همسایه‌ای که هراز چندگاه بسته‌های پول ۵۰۰ - ۶۰۰ هزار یورویی می‌فرستد زیاد هم ساده نیست.

روح‌الله یاسر این گونه "کمک"ها را حمایت از اقتصاد و مردم افغانستان نمی‌داند:
«به باور روزنامه‏نگاران و نویسندگان افغانی، دو نوع کمک هست؛ یکی کمکی است که در جمع جامعه‏ی جهانی برای بازسازی افغانستان می‏شود و دیگر کمک‏هایی است که از کانال‏های مخصوصی برای نهادهای خاص و اهداف خاصی سرازیر می‏شود. خُب نه در عرف دیپلماتیک و نه در عرف غیردیپلماتیک و همسایه‏داری می‏گنجد که پول را کیسه کیسه برای یک نفر بیاورند و بدون هیچ خواسته‏ای به او بدهند. طبعاً پشت این کار خواست‏هایی هست و اهدافی را دنبال می‏کنند.»

ادعای دیگر ایران این است که در بازسازی افغانستان نقش موثری دارد. در این باره نیز تردید وجود دارد. روح‌الله یاسر می‌گوید:
«ایران آن‏گونه که باید در بازسازی افغانستان سهم بگیرد، کاری نکرده است، مگر این‏که در قبال هر کمکی‏ که کرده، نمایش بسیار بزرگی از خود نشان می‌دهد. مثلاً ایران از شرکت در کنفرانس‏های بزرگی که برگزار می‏شود، به خاطر به چالش کشاندن امریکا، به خاطر این‏که اهمیت سیاسی خود را خیلی برتر جلوه بدهد، خودداری می‏کند. نمونه‏های آن کنفرانس‏های لاهه یا لندن هستند که دولت ایران حتی از شرکت در آن‏ها خودداری کرده است.»

نگرانی ایران استفاده نیروهای ناتو از سوختی است که به افغانستان می‌رسد. این در حالی است که زمانی سخن از توافق دولت ایران برای رسیدن تجهیزات ناتو از خاک این کشور به افغانستان بود. ولی با کدام معیار امروز می‌شود گفت سوختی که به افغانستان می‌رسد برای مردم آن‌جا زیادی است و به مصرف نیروهای ناتو می‌رسد؟ روح‌الله یاسر در توضیح می‌گوید:

«ما هنوز سرشماری کاملی نداریم که آمار درستی برای هر چیزی بدهیم. ایران چگونه می‏تواند به ما بگوید که این بالاتر از مصرف مردم افغانستان است؟ خود این یک سئوال است. نیروهای ناتو نیازمندی‏های خود را از مسیر تاجیکستان از حیرتان یا از پاکستان وارد می‏کنند. آنها راه‏های دیگری هم دارند و می‏توانند نیازمندی‏هاشان را از راه هوایی هم تأمین کنند. اما مردم بیچاره چه‏کار کنند؟ چندی پیش مهاجرین را بیرون ریختند، به‏خاطر این‏که با یکی از وزرا یا دولت افغانستان عقده‏گشایی داشتند. این‏ها چه ربطی به ناتو دارد؟»

ایران حامی ثبات یا تروریسم؟

نگرانی اروپا و آمریکا نیز از تلاش ایران برای نفوذ در سیاست، اقتصاد و امنیت افغانستان است. یک طرف این نگرانی بابت کمک‌‌های مالی غیرشفاف و "خصوصی" دفتر ریاست جمهوری ایران به دفتر ریاست جمهوری افغانستان است و طرف دیگر آن سلاح‌هایی است که به گفته رسانه‌های افغانی از ایران وارد خاک این کشور می‌شوند. روح‌الله یاسر در این باره می‌گوید:

«دولت ایران بارها گفته است که ثبات در افغانستان، ثبات در ایران است. این‏ها صحبت‏های دیپلماتیک و رسمی هستند. اما شواهد و گزارش‏ها حاکی از آن است که جمهوری اسلامی ایران، به اشکال مختلف، برای به چالش کشاندن جامعه‏ی جهانی، به‏خصوص امریکا، دست به اقدامات ضد و نقیضی در ارتباط با افغانستان می‏زند. مثلاً بارها گزارش شده که سلاح‏های ایرانی در مناطق مختلف افغانستان کشف شده و به‏دست آمده است. گاهی مقامات افغانستان از تایید آن‏ها طفره رفته‏اند و گاهی هم مقامات پایین‏تر مانند فرمانده‏ی پلیس یا فرماند‏هان مرزی این مسئله را تایید کرده‏اند، ولی مقامات رسمی وزارت خارجه یا وزرای دیگر آن را رسماً تایید نکرده‏اند.»

وزیر اقتصاد و دارایی ایران به خبرگزاری فارس گفته است که نظارت برای تردد تانکرهای سوخت به افغانستان ربطی به آغازهدفمندی یارانه‌ها در ایران ندارد، و این محدودیت‌ها صرفا به هدفمند کردن یارانه‌ها بر نمی‌گردد ‌«ولی در مجموع آنچه مهم است، سوخت از جمله مواردی است که باید در آمد و شد و ترانزیت آن دقت بیشتری صورت گیرد و این دقت هم در حال انجام است.»

به نظر روح‌الله یاسر این باور در افغانستان وجود دارد که ایران اکنون خود دچار مشکلات فراوان اقتصادی است و تلاش می‌کند با این کار هم برگ برنده‌ای در مقابل ناتو داشته باشد، هم به مردم ایران بگوید که تنها آن‌ها نیستند که مشکل دارند و هم در منطقه تنش ایجاد کند.

این روزنامه‌نگار مناسبات دو کشور را چنین ارزیابی می‌کند:

«اگر بخواهیم تصویری کلی از قضایای ایران و افغانستان داشته باشیم، به نظر می‏رسد که ایران یک میدان بازی بسیار راحت‏تر در قبال جامعه‏ی جهانی، به خصوص امریکا، در افغانستان پیدا کرده است. ایران از افغانستان به عنوان برگ برنده‏ای که خیلی ساده می‏تواند بالا و پایین کند، استفاده می‏کند و به موقع خود از آن، استفاده‏ی خیلی زیادی هم برده است.»

مریم انصاری
تحریریه: علی امینی