جنگ، بیثباتی، بیکاری و گرسنگی منجر به مهاجرت بسیاری از افغانها به دیگر کشورها از جمله به ایران شده است. افغانها در ایران با چه مشکلاتی مواجهاند؟ برخورد جمهوری اسلامی با آنان چگونه است؟ گزارشی از دانیال بابایانی.
تبلیغات
بر اساس گزارش سال ۲۰۲۱ کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان، حدود سه میلیون افغان در ایران زندگی میکنند که ۷۸۰ هزار پناهنده قانونی و بقیه مهاجران غیرقانونی هستند و حدود ۵۸۶ هزار نفر از آنها دارای گذرنامهاند.
اخیرا مقامات مرزی ایران اعلام کردند که در ماه گذشته بیش از ۶۰ هزار افغان را اخراج کردهاند و به کشورشان بازگرداندهاند.
مجید شجاع، فرمانده مرزبانی استان خراسان رضوی، روز جمعه ۸ دی (۲۹ دسامبر) به خبرنگاران گفت، این پناهجویان غیرمجاز از طریق مرز دوغارون به نماینده طالبان تحویل داده شدهاند.
مشکلات افغانها در ایران
ناهید، دختر افغان که در ایران به دنیا آمده، به دویچه وله فارسی میگوید، تا به حال حتی یکبار نیز به کشور خود سفر نکرده است.
او که بیشتر خود را ایرانی میداند، در خصوص مشکلات افغان بودن در ایران میگوید: «هر فرصت شغلی که مطابق تحصیلاتم پیش میآید نمیتوانم انتخاب کنم، چون من افغان هستم و شرکت نمیخواهد در این خصوص دردسرهای اداری را طی کند. از طرفی وقتی من و دیگر دختران افغان که از جنبش "زن، زندگی، آزادی" حمایت کردیم، مقامات ایران عملا ما را تهدید میکردند که از ارائه خدمات اجتماعی محروممان میکنند و یا با خطر اخراج روبهرو خواهیم شد.»
احمد، دیگر شهروند افغانستانی مقیم ایران، میگوید: «از عمده مشکلات ما در ایران برگه سرشماری است که دولت ایران برای ما پس از اخذ پول ارائه میدهد، اما این برگهها اعتبار چندانی ندارد. ما افغانها توسط پلیس به هر بهانهای بازداشت میشویم و به اردوگاه گردنه تنباکو تهران منتقل میشویم و در آنجا برخی افراد هستند که به ما میگویند، میتوانیم مانع دیپورت شما شویم و از هر افغان پولی بین ۷۰۰ هزار تومان تا یک میلیون تومان دریافت میکنند تا آزاد شویم.»
ملیحه نیز که ۱۰ سال است در ایران زندگی میکند، توضیح میدهد که بسیاری از نانواییها و مغازهها هنگامی که متوجه میشوند فردی افغان است، هیچ کالایی به او ارائه نمیدهند.
او به دویچه وله فارسی میگوید، فردی را میشناسد که به این خاطر که گذرنامه افغانستانی داشته مجبور شده خودرو و خانه ویلاییاش را به نام یک شخص ایرانی خریداری کند، اما مدتی بعد ماموران ایرانی او را از کشور اخراج کردهاند و حالا نمیتواند داراییهای خود را بازپس بگیرد.
برخی افغانها گرفتار باندهای قاچاق میشوند
محمد یک قاچاقبر افغان است که افغانها را از طریق مرز ایران و ترکیه به اروپا میفرستد.
به گفته محمد: «بسیاری از باندها با قاچاقچیان همکاری میکنند؛ به این طریق که افغانها را در سمت ایرانی مرز میربایند و از گروههای آسیبپذیر که اغلب مبالغ هنگفتی را برای تضمین عبور و مرور امن پرداخت کردهاند، اخاذی میکنند.»
این قاچاقبر در تکمیل صحبتهای خود میافزاید، قبل از ساخت دیوار در مرزها توسط دولت ترکیه، بسیاری از مردم محلی از طریق قاچاق کالا از مرز امرار معاش میکردند و نابودی این تجارت باعث شده است که برخی به آدمربایی و قاچاق مهاجران روی آورند.
ترکیه ساخت دیوار مرزی را در سال ۲۰۱۷ برای جلوگیری از عبور مهاجران از مرز آغاز کرد. مراحل ساخت ۱۷۰ کیلومتر از دیوار امنیتی ۲۹۵ کیلومتری در مرز این کشور با ایران در اواسط دسامبر ۲۰۲۳ به پایان رسید.
نظر یک روزنامهنگار افغانستانی
شبنم بایانی، روزنامهنگار افغانستانی که از نزدیک مشکلات افغانها در ایران را پیگیری میکند، به دویچه وله فارسی میگوید، پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان تعداد زیادی از نظامیان و کارمندان حکومت پیشین از دست طالبان فرار کرده و به ایران پناه آوردهاند.
او فشارهای اخیر جمهوری اسلامی ایران به مهاجران افغان را بیسابقه خوانده و میگوید: «دولت ایران بدون در نظر گرفتن خطرات جانی، نظامیان و کارمندان دولت سابق افغانستان را به حاکمان طالبان تحویل میدهد. مهاجرینی که در ایران هم در بیشتر استانها حتی حق کار ندارند و با خطر اخراج مواجهاند. حتی در این اواخر شاهد بازداشت، قتل و ناپدید شدن برخی نظامیان دولت سابق که از ایران به افغانستان بازگشتند بودیم.»
سوءاستفادهاز وضعیت افغانها در ایران
جمهوریاسلامی در طول سالهای اخیر تلاش کرده نیرویی شبهنظامی از مهاجران افغان ایجاد کند و از آنها برای منافع خود در جنگهای نیابتی در خاورمیانه بهره بگیرد.
به عنوان مثال، سپاه پاسداران تیپ فاطمیون متشکل از هزارههای شیعه را تأسیس و به سوریه اعزام کرده است. اما در نتیجه تحریمها، اقتصاد ایران رو به افول گذاشت و در مواردی حتی افغانها بهعنوان منبع مشکلات اقتصادی و اجتماعی در کشور معرفی شدند.
بسیاری از این پناهجویان به دلیل ترس از طالبان و بحران اقتصادی کنونی کشورشان به ایران گریختهاند؛ کشوری که زبان و ریشه مشترک با بخش بزرگی از افغانستانیها دارد.
جمهوری اسلامی با وجود دریافت کمکهای بینالمللی، هیچ کمکی به پناهندگان افغان نمیکند. همچنین ضمن اعمال تدابیر سختگیرانه علیه پناهجویان خارجی از جمله افغانها، از کار و تحصیل آنها جلوگیری هم میکند.
سوءاستفاده از پناهجویان و مهاجران افغان در ایران موضوع جدیدی نیست و فعالان حقوق بشر بارها از آن انتقاد کردهاند.
روایتی تصویری از پناهجویان افغان در مرزهای ایران و ترکیه
درحالی که نگاه جهان به خروج همکاران محلی نیروهای ائتلاف از فرودگاه کابل معطوف است، فشار بر مرزهای ایران و ترکیه برای خروج افزایش مییابد. مقام ناتو از همسایگان افغانستان خواست مرزها را باز کنند.
عکس: ISNA
پناهجویان افغان در مرز ایران
با آغاز فروپاشی دولت مرکزی در افغانستان بسیاری از شهروندان افغان این کشور را به مقاصد مختلف ترک کردند. آنانی که گذرنامه، ویزا و امکانات مالی داشتند از طریق مرزهای هوایی خارج شده و بسیاری به مشهد رفتند. گروهی نیز تلاش کردند به صورت غیر قانونی وارد خاک ایران شوند که توسط نیروهای مرزی متوقف شدند.
عکس: ISNA
فرار ارتشیان به سوی ایران
با پیشروی طالبان، ارتش افغانستان بدون مقاومت تسلیم شد. شماری از نظامیان افغان از طریق مرز میلک وارد ایران شدند. در نتیجه نشستی که مسئولان جمهوری اسلامی ایران با طالبان برگزار کردند، این افراد به افغانستان بازگشت داده شدند. از سرنوشت این افراد اطلاعی در دست نیست، معلوم نیست آیا این نظامیان به صفوف طالبان پیوستهاند یا به زندگی "عادی" خود بازگشتهاند؟
عکس: FARS
بازگرداندن هزاران پناهجو
به گزارش خبرگزاریهای ایران پناهجویان افغان بعد از ورود به خاک ایران توسط هنگ مرزی ایران در پاسگاه ملاشریف جمع آوری میشوند و بعد از یک "پذیرایی مختصر" توسط نیروهای هلال احمر، به فاصله ۲۴ ساعت توسط نیروهای انتظامی ایران از طریق مرز میلک دوباره به افغانستان برگردانده میشوند.
عکس: ISNA
"موجی در راه نیست"، "اردوگاه هم فراهم نشده"
اخیرا مهدی محمودی، مدیرکل امور اتباع وزارت کشور یک بار دیگر تاکید کرد که ایران برای پذیرش مهاجران و آوارگان جدید اردوگاه فراهم نکرده است. به گفته او اصولا به نظر نمیرسد که فضای افغانستان طوری باشد که موج آوارگی و مهاجران جدید به سمت ایران حرکت کنند بنابراین نیازی به تمهیدات در اینباره وجود ندارد.
عکس: ISNA
وقتی پنجره کابل بسته شود
شبهنظامیان طالبان بر شدت برخورد با شهروندان خواستار مهاجرت در اطراف فرودگاه کابل افزودهاند و تاکید میکنند که عملیات تخلیه نیروهای خارجی و همکاران محلی آنها باید طبق توافق با آمریکا در روز سهشنبه ۳۱ اوت خاتمه یابد. ناظران معتقدند با بسته شدن فرودگاه کابل فشار برای خروج در مزهای زمینی افزایش خواهد یافت.
عکس: ISNA
"همسایگان مرزها را باز کنند"
یک مقام ارشد ناتو که در افغانستان مستقر است روز چهارشنبه ۲۵ اوت (۳ شهریور) در گفتگو باخبرگزاری رویترز ازهمسایگان افغانستان خواست مرزها را باز کنند. او گفت: «ایران، پاکستان و تاجیکستان باید اجازه ورود افراد بیشتری را از طریق مرز زمینی یا هوایی بدهند.»
عکس: ISNA
پناهجویان افغان در مرز ترکیه
ترکیه از ماهها پیش با سرعت بخشیدن به احداث دیوار مرزی به رویدادهای افغانستان واکنش نشان داد. با این حال این کشور نیز در مرزهای شرقی خود شاهد ورود روزافزون پناهجویان افغان است.
عکس: Necmettin Karaca/picture alliance/AA
افزایش گشتهای مرزی
مرزبانی ترکیه در روزهای اخیر گشتهای هوایی و زمینی خود را در مرزهای مشترک با ایران افزایش داده است. مقامهای ترک گفتهاند که حدود ۱۸۲ هزار مهاجر ثبت شده افغان و حدود ۱۲۰ هزار مهاجر ثبت نشده این کشور در ترکیه به سر میبرند.
عکس: Ali Ihsan Ozturk/Demiroren Visual Media/abaca/picture alliance
رسیدن موج مهاجران به ترکیه در هفتههای آتی؟
مرزبانی ترکیه برای کنترل مرزها برجهای نظارتی ایجاد کرده و از پهپادها و دوربینهای مخصوص شب استفاده میکند. مقامهای ترکیه گفتهاند که بعد از پیروزی طالبان شاهد افزایش مهاجرت افغانها نبودهاند، اما بعد از بسته شدن امکان خروج از فرودگاه کابل، رسیدن مهاجران تازه به ترکیه به دلیل دوری این کشور از افغانستان هفتهها وقت خواهد گرفت.
عکس: Ozkan Bilgin/picture alliance/AA
بازگشت به ایران
پلیس در شهر مرزی وان ۲۵ مهاجر را که اکثرشان افغان بودند، در یک ساختمان متروکه گرفتار کرد. آنها گفتهاند که بعد از روزها پیادهروی خود را به ترکیه رساندهاند. مقامات ترک گفتهاند افرادی که در امتداد مرز بازداشت شوند به سمت ایرانی مرز فرستاده خواهند شد.
عکس: Emrah Gurel/picture alliance/AP
بررسی امنیتی
آنهایی که به دست پلیس میافتند برای بررسی امنیتی، انگشتنگاری و عکسبرداری به یک مرکز منتقل میشوند. یکی از این مهاجران در این مرکز گفته است. «یک ماه پیش خانهاش را در کابل ترک کرد و ترس داشت که به دلیل کار کردن با آمریکاییها و ترکها به عنوان راننده، مورد انتقامجویی طالبان قرار بگیرد.
عکس: Emrah Gurel/picture alliance/AP
توقف بازگشت به افغانستان
پناهجویان افغان بعداً به مرکز بازگشت در شهر وان در شرق ترکیه منتقل میشوند و میتوانند پیش از این که به کشورشان بازگشت داده شوند تا ۱۲ ماه در آنجا بمانند. فعلاً بازگشت دادن این پناهجویان به افغانستان متوقف شده است و حدود ۷۵۰۰ تن در این مراکز نگهداری میشوند.
عکس: Emrah Gurel/picture alliance/AP
آنها که نیاز به محافظت دارند
رمضان سچیلمیش، معاون اداره مهاجرت ترکیه گفته که این نهاد تلاش میکند، آنانی را که نیازمند محافظت در برابر تهدیدات طالبان هستند شناسایی کرده و به کشور سومی منتقل کند. او افزود: «آنانی که نیاز به محافظت دارند از آنهایی که به دلیل اقتصادی به کشور ما آمدهاند، باید جدا شوند. ما نمیتوانیم همه را فقط به این خاطر که تابعیت افغانستان را دارند به صورت خودکار اخراج کنیم.»
عکس: Emrah Gurel/picture alliance/AP
آرزوی یک فرماندار
در میان پناهجویانی که خود را به ترکیه میرسانند، بیش از پیش زنان و کودکان نیز دیده میشوند. ایران و ترکیه تنها کشورهایی نیستند که مانع از ورود پناهجویان افغان میشوند. یونان نیز حصار مرزی ۴۰ کیلومتری و نصب سیستمهای نظارتی را تکمیل کرده تا مانع از ورود پناهجویان به اروپا شود. مهمت امین بیلمز، فرماندار استان مرزی وان میگوید: «بزرگترین آرزوی ما این است که موج مهاجرت افغانها به وجود نیاید.»