هدف این مقاله ارائه درک بهتر از چگونگی تحول در دین و درک این مسئله است که چگونه شرایط می‌­تواند موجب تغییرات اجتماعی در محتوای دینی شود و تفکرات جدیدی را پیرامون اعمال و باورهای مذهبی ایجاد کند. ابداعات، بیشتر محصولِ شرایط پیرامونی است تا فشار از سوی عوامل درونی یا بیرونی، هرچند این ابداعات دینی گاهی توسط باورمندان و برمبنای تبعیض، تضاد و دیگر انگیزه‌های شخصی به‌کار بسته می‌­شود.

این تبعیضات گاه باعث انجام کارهایی می­شود که منطقی و درست نیست، اما راه را برای انجام چیزی مثبت هموار می‌‌سازد. دلایل متعددی می­‌توان برای چراییِ دگرگونی‌­های دینی در ایران ذکر کرد از جمله تغییرات اجتماعی و اقتصادی، الگوهای مهاجرت و پیشرفت‌­های سیاسی در داخل و خارج از ایران.

وجود سختگیری‌ها و فشارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی بر اقلیت‌­های غیرمسلمان­ در ایران از یک سو و تمایلات اشخاص به پیشرفت، رفع نیازها و منافع فردی از سوی دیگر وهمچنین تلاش جامعه اقلیت برای حفظ و بقای خود در میان اکثریت یکی از عمده دلایلی است که موجب می­‌شود این اقلیت‌­ها در انجام آیین‌­ها و باورداشت­‌های مذهبی به هم­سویی و پذیرش اجباری برخی چارچوب­‌های ­رسمی و مورد تأیید حکومت روی آورند.

اقلیت یارسانی؛ تغییر برای بقا

دین یارسانی از جمله اقلیت‌­هایی است که تحت تأثیر دلایل مذکور دچار تغییر و دگرگونی شد.

دست­‌‌نوشته‌­های یارسانی برای اولین بار درحدود سال ۱۳۱۳ هجری به اجازه و فرمان سید شمس الدین حیدری در اختیار اقلیت یارسان قرار گرفت. هرچند این آیین در دوران انزوا از ثبات برخوردار نبود، با انتشار وسیع‌­تر و آشکار شدن تفاوت­ در اعمال و رسوم مذهبی بر دامنه تنش و شکاف میان پیروان یارسانی افزود. تفکرات مختلف در میان روحانیون، مردم و بزرگان یارسانی منجر به تغییرات در برخی از مندرجات دین و همچنین دست­‌‌نوشته­‌های دینی شد.

این تغییر شکل در نقش­‌های مذهبی را باید در بستر خود تعریف کرد. پیروان آیین یارسان برای مطابقت و پذیرفته شدن از سوی عرف و شرایط فرهنگی وجامعه پیرامون خود مجبور به ایجاد تغییر در برخی مراسم دینی و یا نوآوری‌­های دینی شدند. برای مثال، یارسان‌ها به جای نام«سلطان سهاک» از «علی» امام اول شیعیان یاد می‌­کنند ( یارسانی‌­ها ذیل مفهوم فلسفی «دونادون» (۱) به­ این‌همانی نام «سلطان سهاک»، موسس مذهب یارسان و«علی»،یکی از امامان شیعه باور دارند) که تکرار بیش از حد آن منجر به ایجاد تغییرات فکری در این آیین شده است.

شرایط جغرافیایی نیز می‌­تواند عامل ایجاد ابداعات در رسوم دینی گردد. برای نمونه، در نواحی ترک‌­زبان، شرایط جغرافیایی و فاصله زیاد از مناطق سنتی یارسانی سبب شده تا مردم برای پخش نذری به­‌جای نان مخصوص "تیری" از ظروف و  بشقاب استفاده کنند. این درحالی است که قرص نان دارای معنای به­‌خصوصی است و براساس شرایط و عرف متفاوت جغرافیایی و قومی تعاریف و شیوه پخت متفاوت دارد.

متون مذهبی مردم یارسانی که در ایران منتشر شده در معرض سانسور قرار گرفته و بخش‌­هایی از آن که با قوانین اسلامی مطابقت نداشته، حذف شده است.

این متون به­‌خاطر وجود سرکوب، بسیار ساده نوشته شده ­و رموز دینی مندرج در دست‌­نوشته‌­های کهن در آن نیامده و از آنجا که کسی اجازه انتشار متون اصلی را ندارد، تفسیرهای اجتماعی بحث‌­انگیز در این کتاب‌­ها همچنان محرمانه باقی می‌­ماند.

 فقدان منابع و مرجعی که توسط پیروان یارسانی یا بزرگان این دین نوشته شده باشد، تصویری ناقص از این دین و اقلیت به دست می‌­دهد. دلایل دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌­دهد پیروان یارسان در پنهان کردن حقیقت دین و آیین‌­شان بسیار محتاط بوده­‌اند. علاوه بر این، با وجود قدمت باورهای کهن آیین یارسان که به ۷۰۰ سال پیش بازمی­‌گردد تا به امروز هیچ تألیف جامعی در مورد آنها در دسترس نیست.

به خاطر فقدان دانش، ماهیت گیج­‌کننده و تکثر نسخه‌­ها و جریان­‌های متفاوت، جمع‌­آوری آموزه­‌های دینی موجود در قالب یک مجموعه تقریباً غیرممکن است. تألیف چنین فهرستی نیز نیاز به مطالعه وتصحیح گروهی بزرگان یارسانی دارد که این روند را بغرنج‌­تر می‌­سازد.

همگونی و جذب یارسان‌ها درجامعه اکثریت در طول تاریخ همواره به منزله راه­‌حلی برای بقای این دین محسوب می­‌شده است. آنها بدین منظور در ظاهر از اسلام تأثیر پذیرفتند و این نیاز آنها را مجبور به پذیرش برخی از مراسم مسلمانان کرد. برای مثال، آنها اغلب از مراسم ازدواج مسلمانان پیروی می‌­کنند که با مراسم ازدواج خودشان متفاوت است، در آیین یارسان ازدواج از طریق دست دادن زوجین در مقابل یکی از بزرگان دین رسمیت پیدا می‌­کند.

با وجود تابو بودن ازدواج با مسلمانان در بیشتر اقلیت‌­های مذهبی ایران، هم­زیستی طولانی ادیان مختلف و تعامل اجتماعی میان جوامع اقلیت‌­ها به ازدواج‌­های میان­‌گروهی به‌­شکل وسیعی میدان داده است. از دیدگاه اکثریت مسلمان این جذب و همگونیِ یارسانی‌­ها تنها به‌­منزله صعه صدر و تطابق فرهنگی تلقی می‌­شود. این درحالی است که جذب فرهنگی، پیشرفت و یکی شدن یک اقلیت در درون جامعه نه‌ ­تنها به انکار وسرکوب حافظه دینی بلکه حتی به‌­طرز مسئله‌­سازی به نفی و سرکوب دین آن اقلیت نیز منتهی می­‌شود.

تغییر سنت‌ها در میان اقلیت‌­های دیگر

در طی چند دهه، بسیاری از زرتشتی‌­های ساکن روستاهای ایران با ارزش پیدا کردن زمین‌­های کشاورزی به شهرهایی مثل یزد، کرمان و تهران مهاجرت کردند. برای مثال، روستایی نظیر شریف­‌آباد که در پژوهش­‌های مری بویس بین سال‌­های  ۱۹۶۴−۱۹۶۳ دارای  بیشترین جمعیت زرتشتی توصیف شده بود، امروز محل زندگی مسلمانان شده­ است. این امر با رها کردن تدریجی آیین­‌های سنتی و توجه به جنبه‌­های اخلاقی دین همراه بوده است.

بسیاری از زرتشتی­‌های ایران اکنون حتی دیگر سدره نمی‌­پوشند و کُستی (۲)­ نمی‌­بندند. همچنین جشن­‌های گاهنبار(۳) رسمیت خود را از دست داده­ و عبادت‌­های روزانه از چند ساعت به ۳۰ یا ۴۰ دقیقه تقلیل پیدا کرده و ممنوعیت ورود به مکان­‌های مقدس کمرنگ شده است.

برای مثال امروزه درِ آتشکده شهر یزد که برای دست­‌کم ۱۵۰۰ سال روشن بوده است به روی توریست‌ها باز است، همچنین ازدواج درون­‌دینی که از سنت­‌های زرتشتی است در میان اقلیت زرتشتی به دلایل مختلف از جمله مشکلات ژنتیک، کمیِ جمعیت به دلیل مهاجرت، سکولاریسم و فاصله نسل جوان از سنت‌­ها رو به کاهش است.  

در مورد یهودیان مناطق کردنشین در ایران باید گفت که برخی از سنت­‌های مهم یهودی مانند منع استفاده از اتومبیل و جابه‌جایی به بیرون از محل سکونت در روز شبات (۴)  کمتر رعایت می­‌شود. یکی از دلایل این عدم توجه به سنت را می‌توان کوچک شدن جامعه و نبود رهبر مذهبی در شهر دانست.

این‌گونه تغییر در سنت‌ها را در میان اقلیت آشوری­‌های اهواز نیز می­‌توان مشاهده کرد. برای مثال به دلیل تعطیلی رسمی جمعه در ایران، دعای نیایش علاوه بر یکشنبه در روز جمعه برگزار می‌­شود.

جامعه بهایی­ ایران نیز از اواخر دوره پهلوی و پس از انقلاب ۱۹۷۹ تغییرات عمده­‌ای را در سنت‌­ها و دستورات دینی  خود دادند، از جمله برگزاری ضیافت­ نوزده روزه که بنا بر سنت باید در "حظیرةالقدس" (۵) با تجمع بهایی‌­ها انجام شود، در منازل و با تعداد محدود برگزار می‌­شود، همچنین فشارهای سیاسی، مذهبی و سیستماتیک حکومت در دهه‌­های اخیر این اقلیت را منزوی ساخته است و  این برخلاف یکی از دستورهای دینی آنها مبنی بر لزوم معاشرت با گروه‌­ها، ادیان و جوامع دیگر است.

قوانین مذهبی سختگیرانه، راهی برای حفاظت از سنت

برخی از اقلیت­‌های مذهبی برای اعضایی که بهدنبال ورود دوباره به جامعه مذهبی خود هستند قوانین خاصی دارند.

بازگشت به جامعه برای مردان مندایی که با کسی خارج از اقلیت (مثلاً یک مسیحی) ازدواج کرده‌اند، مادامی که مسیحی نشده باشند، نسبتاً راحت‌­تر است. زنان مندایی نیز برای دوباره پذیرفته شدن باید مراسم مذهبی خاصی را بهدفعات به‌جا آورند. این قوانین در جوامع مندایی و مسیحی شاید به واسطه بسته بودن نسبی نظام اعتقادی آنها باشد. هرچند، مندایی‌­هایی که با عرب­‌ها زندگی می‌­کنند به لحاظ فرهنگی نیز از آنها تاثیر گرفته‌اند.

درکل، آشنایی و نزدیکی دائمی می‌­تواند به بسته بودن روابط بینجامد. برای مثال نگرانی اولیه خانواده‌های اقلیت‌های مذهبی که ازدواج­ سنتی در بین آنها رواج دارد این است که فرزندانشان عاشق کسی خارج از اقلیت شده، با او ازواج کنند. مشکل دیگر، بیشتر بودن تعداد دختران نسبت به پسران و احتمال بیشترِ ازدواج‌­های میان‌­گروهی به‌واسطه این کمبود شریک زندگی است.

جهانی‌­شدن، سکولاریسم و زوال دین در نسل­ مدرن

از نظر سکولاریسم، گذار به مدرنیته با ازبین بردن یا سقوط چارچوب باورها صورت می­‌پذیرد؛ باورهایی که معمولاً به­‌منزله مانعی در برابر پیشرفت تلقی می­‌گردند. چنین روایتی معمولاً در فحوای کلام و برداشت اصلی از سکولاریسم یافت می‌­شود.

اولین برداشت مربوط به قطع رابطه آشکار میان سازمان­‌های سیاسی مدرن و دیگر وجوه زندگی عمومی با باورها و نهادهای مذهبی است و دومی به روی‌­گرداندن از باورها و رسومات مذهبی اشاره دارد.

اسلامیزه کردن یارسان­‌ها، گرفتن زمین­‌های زرتشتیان در اهواز، نابرابر بودن اموال اقلیت‌­ها در قوانین اسلامی و مجازات­‌های نابرابر در قبال قتل اقلیت‌­ها در ایران از جمله نمونه‌­های سختگیری­‌ها و فشارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی است که مهاجرت و تغییر در دین و جامعه دینی اقلیت­‌ها را به‌­دنبال داشته است.

با این همه، در کنار چنین فشارهایی باید سکولاریسم و مدرنیزاسیون را نیز از دیگر عوامل تغییر و بدعت در سنت­‌های اقلیت‌­های ایران برشمرد؛ بدعتی که در مواردی به خوانشی جدید از دین منتهی می‌­گردد. 

پانوشت‌ها:

۱- مفهومی در دین یارسانی که شباهت ظاهری با مفهوم تناسخ دارد و به سفر روح برای رسیدن به کمال از کالبدی به کالبد دیگر در یک دوره زمانی معین اشاره دارد. در فلسفه دونادون ارواح امامان شیعه جهت کمک و راهبری روح­‌های دیگر در کالبدهای مختلف تجلی می­‌کنند.

۲- لباس آیینی و مقدس زرتشتیان که در مراسم تشرف به  دین به تن می‌­کنند

۳-اعیاد دینی سال در دین زرتشتی که شش بار در  طول سال برگزار می‌­شود 

۴- در دین یهودیت به روز تعطیل هفتگی (شنبه) می‌گویند؛ که به صورت سمبلیک به معنای هفتمین روز آفرینش است.

۵-  مکان عمومی مخصوص انجام مناسک بهاییان

* مطالب منتشر شده در این صفحه صرفا بازتاب دهنده نظر و دیدگاه نویسندگان آن است.