«حقیقت اولین قربانی جنگ است» و احتمالاً یکی از اولین قربانیان فاجعه‌ای به ابعاد آنچه که در ژاپن روی داده است. اطلاع‌رسانی ِشبکه‌های رسمی ژاپن در مورد انفجار در راکتورهای اتمی فوکوشیما که در روزهای نخستین وقوع حادثه گاه با تأخیر ‌‌‌‌و گاه با خبرهایی ضد و نقیض صورت می‌گرفت و عدم شفافیت مقام‌های رسمی این کشور در این‌ارتباط، گواه این مدعاست. عدم شفافیتی که کاربران ژاپنی را به اخبار منتشرشده در شبکه‌های جریان اصلی کشور کمی بی‌اعتماد کرد.

اگر چهNHK شبکه‌ی رادیو تلویزیون ملی ژاپن، اندکی پس از بروز زمین‌لرزه، در برنامه‌ی انگلیسی‌زبان خود، پوشش کامل اخبار مربوط به زلزله، سونامی و انفجارهای اتمی را به عهده گرفت اما این تنها منبع، به عقیده‌ی بسیاری از کاربران اینترنت روشن و حتی به اندازه‌ی کافی، بی‌طرفانه نبود. کاربران ژاپنی باید برای اطلاع‌رسانی دقیق‌تر خودشان دست به کار می‌شدند.

„Yokosonews“ خبرگزاری به سبک شبکه‌های اجتماعی

یک وب‌کم، یک هدفون به همراه میکروفون، چند کامپیوتر، یک تلویزیون، اینترنت و چند اکانت در صفحه‌هایی مثل UStreasm، توییتر، فیس‌بوک و مای‌اسپیس؛ چیز بیشتری هم برای تولید برنامه‌های زنده تلویزیونی درباره‌ی فاجعه‌ی ژاپن نیاز نیست وقتی که با شبکه‌های اجتماعی ارتباط داشته باشی.

یوکوسونیوز („Yokosonews“) که همه کاره‌ی آن تنها یک نفر است، ثابت کرد که با وجود اینترنت و شبکه‌های اجتماعی چنین چیزی امکان‌پذیر است. Katsuyuki Ueno لحظاتی پس از وقوع زلزله و در پی آن سونامی، گزارش‌های زنده‌ی خود در مورد وضیعت در مناطق فاجعه زده را آغاز کرد و از آن زمان تاکنون خیلی کوتاه‌مدت، آن هم برای استراحت یا خواب برنامه‌های خود را قطع کرده ‌است. اکاتسویوکی که خود سال‌ها در ایالات متحده تحصیل کرده است می‌داند که بسیاری از کاربران که خواهان دستیابی به اطلاعات جزئی‌تر و دقیق‌تر در مورد وقایع ژاپن هستند، زبان ژاپنی نمی‌دانند. او خبرهای دسته‌اول در مورد وضعیت مناطق فاجعه‌زده را که معمولا تنها به زبان ژاپنی پیدا می‌شوند، جمع‌آوری می‌کند، آنها را به انگلیسی برمی‌گرداند، دسته‌بندی و در صورت لزوم تصحیح و سپس منتشرمی‌کند.

در شبکه‌ی او شهروندان ژاپنی از طریق اسکایپ به طور مستقیم و زنده در برنامه حاضر می‌شوند، از مشاهدات خود می‌گویند یا با اونو چت می‌کنند. نتیجه‌ی این ارتباط بی‌واسطه و سریع با „یوکوسونیوز“ این است که برای مثال هشدارهای شهروندان ساکن مناطق فاجعه‌زده در مورد پس‌لرزه‌ها و دیگر خطرهای جدی یا جستجو به دنبال گمشده‌ها سریع و فیلترنشده به دست کاربر می‌رسد.

مسلماً در غیاب معیارهای ژورنالیستی برای اطمینان از صحت یک خبر، پیش می‌آید که در „یوکوسونیوز“ خبری تازه یا قابل تأیید نباشد. و البته کیفیت تصویر و صدا هم فرسنگ‌ها با شبکه‌های حرفه‌ای فاصله دارد. اما این مسئله تعیین‌کننده نیست. اونو تلویزیون تک‌نفره‌ی خود را دقیقاً برای چنین فاجعه‌هایی راه انداخته است؛ با تدارکات و امکانات اضافه که در صورت قطع زیرساخت‌ها بازهم تاحدی کارکنند. اونو فکر همه‌ چیز را کرده است؛ وی در صورت بروز زمین‌لرزه‌ی سهمگین در شهر کوچک او، از یک "مینی استودیو" که در توکیو راه‌انداخته، به کار ادامه خواهد داد.

در «وب»؛ از جستجو به دنبال گمشدگان تا بحث بر سر «فردا»

در کنار „یوکوسونیوز“، شبکه‌های اجتماعی هم این روزها پُراند از خبرهای زلزله، سونامی و فاجعه‌ی اتمی. خبرهایی که بلافاصله پس از وقوع زلزله به این شبکه‌ها سرازیر شدند و کاربران اینترنت در سراسر جهان از طریق آنها گاه اخبار دسته اولی را دریافت می‌کنند که هنوز در رسانه‌های اصلی کشورها اثری از آنها نیست. فاجعه‌ی ژاپن نشان داد که از اینترنت و شبکه‌ها استفاده‌ی چند منظوره‌ای می‌توان کرد. کاربران ژاپنی از طریق توییتر و فیس‌بوک وضعیت کنونی محل سکونتشان را تشریح می‌کنند، در غم از دست‌رفتگان سوگواری می‌کنند و با آپلود فیلم ‌و عکس، تلاش می‌کنند گوشه‌ای از رنج و غم خود را به تصویر بکشند.

اما برای شهروندان ژاپنی که در مناطق زلزله‌زده در معرض خطر تشعشعات اتمی به‌سر می‌برند، شبکه‌های اجتماعی ارزشی دو چندان یافته‌اند. در صفحه‌ای که در فیس‌بوک باز شده، ساکنان این نواحی همدیگر را از میزان تشعشعات رادیواکتیو اندازه‌گیری‌شده در هوا باخبر می‌کنند. این گروه که „Radioaktive Now“ نام دارد، تنها نمونه‌ای از شکل‌های گوناگونی است که کاربران اینترنت در ژاپن برای اطلاع‌رسانی به خدمت گرفته‌اند.

در توییتر کسانی که به کمک احتیاج دارند با وارد کردن j_j-helpme# به توییت خود، می‌توانند با نیروهای امدادرسانی ارتباط برقرار کرده و کمک دریافت کنند.

در سایتی با نام japan.person-finder که در گوگل راه‌اندازی شده، می‌توان نام گمشدگان یا اطلاعاتی در مورد آنان را منتشر کنند. تاکنون بیش از ۱۵۰هزار مورد در این سایت ثبت شده ‌است.

نه تنها شهروندان ژاپنی که بسیاری از اتباع خارجی که در حال حاضر در این کشور به سر می‌برند نیز در توییتر از مشاهدات خود می‌نویسند. از نوشته‌های برخی از این کاربران می‌توان پی به موضوع جالبی برد: در میان ژاپنی‌ها سوگواری کم‌کم جای خود را به پراگماتیسم (عمل‌گرایی) می‌دهد. برای مثال در اکانت توییتر Sandra Barron یک شهروند آمریکایی ساکن توکیو آمده است: «بحث اصلی ژاپنی‌ها در توییتر امروز این است که آیا باید سر کار بروند یا خیر؟» به نوشته‌ی این کاربر توییتر، در این بحث‌ها کسانی که معتقدند این پرسش "یک معصیت است" رو در روی کسانی قرار می‌گیرند که معتقدند "ما باید اقتصادمان را سر پا نگه داریم". این کاربر اینترنت در وبلاگ خود Japandra روایت‌های شاهدان عینی در مناطق آسیب‌دیده را نیز جمع‌آوری می‌کند.

این‌ها تنها نمونه‌هایی از گام‌هایی است که کاربران اینترنت در راه اطلاع‌رسانی و کمک‌رسانی در رابطه با وقایع اخیر ژاپن برداشته‌اند. وقایعی که باردیگر بر قدرت اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در شرایط بحرانی صحه گذاشته‌اند.

یلدا کیانی
تحریریه: داوود خدابخش