رئیس‌جمهوری ترکیه روز سه‌شنبه ۲۵ خرداد با سفر به شهر تاریخی "شوشا" که در جریان جنگ ۴۴ روزه پارسال میان آذربایجان و ارمنستان آزاد شده بود، سند هم‌پیمانی دو کشور را امضا کرد.
از مهمترین بندهای سند هم‌پیمانی، موسوم به "بیانیه شوشا"، افزایش همکاری‌های نظامی، اقتصادی، تجاری، ترانزیت و حوزه انرژی است.
الهام علی‌یف رئیس‌جمهور آذربایجان به حمایت «بی‌دریغ» آنکارا از باکو در جنگ ۴۴ روزه که از ۲۷ سپتامبر پارسال آغاز و منجر به بازگشت اراضی اشغال شده آذربایجان بعد از نزدیک سه دهه اشغال توسط ارمنستان شد، اشاره کرد و گفت «ترکیه و آذربایجان یک ملت و دو دولت هستند و اتحاد دو کشور در سطح جهانی بی‌نظیر است».
اکنون بعد از ماه‌ها قرارداد آتش‌بس میان ارمنستان و آذربایجان، بندهای آن یکی بعد از دیگری اجرا می‌شود و اتفاقا یکی از مواد توافق شده، اجازه ارمنستان به آذربایجان برای ترانزیت کالا و تردد شهروندانش از خاک این کشور به نخجوان است.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
آقای علی‌یف درباره این موضوع در نشست مطبوعاتی با اردوغان در شهر شوشا گفت «ما حتی اقدامات عملی را نیز آغاز کرده‌ایم».
طی سه دهه گذشته تنها راه انتقال کالا یا تردد مسافران زمینی میان آذربایجان و نخجوان از طریق خاک ایران بود. اکنون از طریق کریدور «زنگزور»، ترددها و ترانزیت کالا به‌صورت مستقیم میان نخجوان و خاک مادری‌اش آذربایجان انجام خواهد شد.
موضوع دیگر اینکه، وزیر انرژی ترکیه که در میان هیات همراه اردوغان به شوشا سفر کرده، روز سه‌شنبه اعلام کرد خط لوله گازی ترکیه-نخجوان تا سال آینده به بهره‌برداری خواهد رسید.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
طی سه دهه گذشته، آذربایجان روزانه بیش از یک میلیون متر مکعب گاز تحویل ایران می‌داد و ایران ۱۵ درصد آن را به عنوان دستمزد کسر کرده و بقیه گاز را تحویل نخجوان می‌داد. این رقم سه برابر دستمزدی است که گرجستان برای انتقال گاز آذربایجان به ترکیه دریافت می‌کند و طی سال‌های گذشته همواره مورد انتقاد دولت باکو بود. اکنون خط لوله گازی ایغدیر-نخجوان با دو برابر حجم گازی که ایران تحویل نخجوان می‌داد تا سال ۲۰۲۲ آماده فعالیت می‌شود و دیگر نیازی به ایران برای تامین گاز نخجوان نخواهد بود.
ایران کجا ایستاده است؟
ایران با جمهوری آذربایجان ۷۵۰ کیلومتر مرز مشترک دارد که ۱۳۲ کیلومتر آن با آزادسازی مناطق دوباره تحت کنترل دولت آذربایجان قرار گرفت. اتفاقا سه استان آزاد شده هم مرز با ایران شامل فضولی، جبرائیل و زنگلان از لحاظ جمعیتی ۶۰ درصد کل آوارگان اراضی اشغالی آذربایجان توسط ارمنستان در سه دهه پیش را داشتند.
با اینحال، آذربایجان پارسال حدود ۳۰۰ میلیون دلار واردات از ایران داشت که نسبت به سال ۲۰۱۹ یک سوم افت داشت و حدود ۴۰ میلیون دلار نیز صادرات به ایران داشت.
به عبارتی تراز تجاری دو کشور در سال گذشته به ۳۴۰ میلیون دلار می‌رسید، اما این رقم برای تجارت آذربایجان و ترکیه به ۴.۲ میلیارد دلار رسید که ۶۰ درصد آن سهم صادرات آذربایجان به ترکیه بود.
در نشست مطبوعاتی شهر شوشا، اردوغان گفت در آینده نزدیک تراز تجاری آذربایجان و ترکیه به ۱۵ میلیارد دلار خواهد رسید. تنها مرز مشترک ترکیه و آذربایجان، باریکه "صدرک" در جمهوری خودمختار نخجوان به طول ۲۵ کیلومتر است.
بدین ترتیب، باز شدن کریدور نخجوان-ارمنستان-آذربایجان برای آنکارا و باکو از اهمیت چشمگیری برخوردار است.
از طرفی دولت آذربایجان در نظر دارد برای بازسازی مناطق آزاد شده، ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کند و شرکت‌های ترکیه از همین حالا همکاری‌ها با باکو را آغاز کرده‌اند.
ایران به‌رغم پیشنهاد میانجی‌گری میان باکو و ایروان، تاکنون هیچ نقشی در کاهش خصومت‌ها نداشته، در حالی که حتی گرجستان به‌عنوان یک کشور کوچک قفقاز، همین هفته گذشته با میانجی‌گری و همکاری با اروپا و آمریکا به یکی از مهمترین چالش‌های صلح میان آذربایجان و ارمنستان پایان داد.
با میانجی‌گری گرجستان، ارمنستان بعد از ماه‌ها نهایتا راضی به تحویل نقشه اراضی مین‌گذاری شده قره‌باغ کوهستانی در ازای آزادی ۱۵ اسیر نظامی ارمنی شد. این نقشه محل ۹۷ هزار مین ضد نفر و ضد تانک در اراضی آزاد شده را نشان می‌دهد. از زمان آتش‌بس پارسال، دهها شهروند غیرنظامی آذربایجان با برخورد به مین، جان خود را از دست داده بودند.
قبلا توافق آتش‌بس میان باکو و ایروان با میانجی‌گری روسیه حاصل شده بود و نظامیان ترکیه نیز برای راستی‌آزمایی آتش‌بس، همراه با نظامیان روسیه در کریدوری که ارمنستان را به خان‌کندی که هنوز در کنترل ارامنه است وصل می‌کند، مستقر هستند.
بدین ترتیب در میان همسایگان ارمنستان و آذربایجان تنها ایران بود که هیچ نقشی در بهبود مناقشه قره‌باغ کوهستانی نتوانست ایفا کند.
در حالی که شهروندان ایران هنوز برای سفر به جمهوری آذربایجان نیاز به ویزا دارند (البته فعلا به خاطر شیوع کرونا در ایران مرزها بسته است)، از دو ماه پیش شهروندان ترکیه فقط با یک شناسنامه می‌توانند به آذربایجان سفر کنند و نه نیازی به پاسپورت هست و نه ویزا. ترکیه شرایط مشابهی را نیز برای شهروندان آذربایجان اعمال کرده است.
چشم‌انداز منطقه
ایران با سیاست یک بام و دو هوای خود عملا از صحنه تغییرات منطقه قفقاز بیرون مانده است. طی سال‌های گذشته جمهوری آذربایجان به دفعات نسبت به ورود کامیون‌های ایرانی به مناطق اشغال شده اعتراض کرده بود و حتی ماه گذشته دوباره انتشار تصاویری از کامیون‌های ایرانی حامل سوخت و کالا به خان‌کندی با اعتراض باکو همراه شد.
خان‌کندی بخشی از اراضی اشغال شده است که اکثریت ساکنان آن ارمنی‌تبار بودند و برای ۵ سال فعلا نظامیان روسیه با همکاری و نظارت نظامیان ترکیه کنترل کریدور اتصال ارمنستان با این منطقه را در دست دارند. آذربایجان می‌گوید این منطقه بخشی از خاک این کشور است و بدون اجازه دولت باکو نباید کامیون‌های ایرانی به آنجا حمل کالا و سوخت انجام دهند.
دخالت‌های تهران در مسائل داخلی آذربایجان، از جمله حمایت از گروه‌های تندرو شیعه نیز طی سال‌های گذشته همواره با اعتراض باکو همراه بود.
از طرفی حمایت علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی از تمامیت ارضی آذربایجان در ابتدای جنگ ۴۴ روزه پارسال و توقف انتقال تسلیحات روسیه از خاک ایران به ارمنستان، موجب تکدر خاطر دولت ایروان شده است.
اکنون چشم‌انداز صلح میان آذربایجان و ارمنستان بسیار روشن شده و آقای اردوغان نیز در نشست مطبوعاتی شوشا اعلام کرد کشورش آماده هرگونه اقدام و همکاری با ارمنستان در صورت امضای قرارداد صلح با آذربایجان است.
با آزادسازی مناطق اشغالی و توافق آتش‌بس، اکنون اصولا چالش بزرگی در عادی‌سازی روابط و امضای قرارداد صلح باکو و ایروان وجود ندارد؛ موضوعی که رهبران دو کشور نیز طی هفته‌های گذشته به این موضوع اظهار امید کرده‌اند.
اکنون نه تنها نخجوان از وابستگی به گاز ایران و خاک این کشور برای اتصال به آذربایجان رها شده، ارمنستان نیز با عادی‌سازی روابط با کشورهای همسایه افق روشن‌تری برای آینده دارد.
* مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.