بنا به گزارش‌ها بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز سه‌شنبه (۸ بهمن/ ۲۸ ژانویه) وارد تهران شدند تا پس از گفت‌وگو با مقام‌های ایرانی روز چهارشنبه برای بازدید از معدن گچین عازم بندرعباس شوند.

بازدید از این مجموعه مطابق توافق ایران و آژانس در ۲۰ آبان‌ماه انجام می‌شود. این توافق‌نامه در ۶ بند تنظیم شده که مهمترین بند آن، بازدید از راکتور آب سنگین اراک پیش از این انجام شد.

بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی همزمان با ورد کارشناسان به تهران به خبرگزاری مهر گفت بازرسان سه نفر هستند که پس از توافق بر سر نحوه بازرسی "یک سری دسترسی‌های مدیریت شده" در اختیار آنها قرار می‌گیرد.

پذیرش داوطلبانه بازرسی‌های گسترده

ظاهرا تاکید بر "مدیریت شده" بودن بازرسی‌های اخیر بیشتر از آن جهت است که اینگونه بازدیدها در چارچوب پروتکل الحاقی انجام می‌شود که مجلس پذیرش آن را ممنوع اعلام کرده است.

علی اکبر صالحی و یوکیا آمانو بیستم آبان‌ماه بیانیه‌ای در تهران امضاء کردند که بر اساس آن ایران اعلام آمادگی کرد در یک دوره سه ماهه گام‌های مشخصی جهت رفع برخی ابهام‌ها درباره صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هسته‌ای خود بردارد.

ایران می‌گوید بازرسی‌های گسترده آژانس را "داوطلبانه" پذیرفته و هدفش نشان دادن حسن نیت و بر طرف کردن نگرانی‌های بین‌المللی درباره اهداف فعالیت‌های هسته‌ای این کشور است. پذیرش این بازرسی‌ها راه رسیدن به توافق هسته‌ای ژنو در سوم آذر ماه را هموار کرد.

مرحله اول همکاری ایران با آژانس ۱۹ بهمن ماه به پایان می‌رسد. محمد امیری، معاون سازمان انرژی اتمی چهارشنبه (نهم بهمن) به خبرگزاری ایسنا گفت که تا ده روز دیگر دور بعدی مذاکرات با آژانس برای "پاسخ به ابهامات و سوالات آژانس درباره گذشته فعالیت‌های هسته‌ای ایران" برگزار می‌شود.

تاکنون جزییات و انگیزه بازدید از معدن گچین رسما اعلام نشده است. قرار است مدیرکل آژانس در گزارش فصلی خود به شورای حکام دستاوردهای گام اول توافق تهران را تشریح کند.

عدم حساسیت به معدن بزرگتر ساغند

فعالیت‌های شناخته‌شده‌ی ایران در زمینه‌ی اکتشاف و استخراج سنگ اورانیوم در دو مکان انجام می‌شود؛ معدن گچین در ۴۰ کیلومتری شمال‌غرب بندرعباس و مجموعه ساغند، در منطقه‌ای میان یزد و طبس.

ظرفیت دو معدن یادشده قابل قیاس با یکدیگر نیست و میزان سنگ اورانیوم قابل استخراج در معدن ساغند بیش از ۱۱۰۰ تن و نزدیک به ۳۰ برابر معدن گچین برآورد می‌شود.

به رغم ظرفیت محدود معدن گچین دلایل مختلفی می‌تواند علت توجه بیشتر آژانس به آن باشد. کار طراحی و اکتشاف معدن ساغند در دوران ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۷۳ توسط روس‌ها آغاز شد و در ادامه نظارت بر بخشی از پروژه به چینی‌ها واگذار شده است.

نقش تعیین‌کننده‌ی دو عضو کشورهای ۱+۵ (روسیه، چین، آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان) در طراحی معدن ساغند می‌تواند از علت‌های حساسیت کمتر بین‌المللی نسبت به این تاسیسات باشد.

مقام‌های ایرانی می‌گویند در معدن گچین فقط ار نیروها و تجهیزات داخلی استفاده شده است. علت دیگر حساسیت در مورد این معدن وجود تاسیساتی است که برای فرآوری سنگ اورانیوم و تهیه "کیک زرد" در کنار این محل وجود دارد و آژانس تا کنون از چند و چون آن اطلاعات کافی در اختیار نداشته است.

ذخایر ناچیز معدن گچین

صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی، یک روز پس از امضای بیانیه تهران اعلام کرد مجوز بازدید از راکتور اراک و معدن گچین از سوی شورای عالی امنیت ملی صادر شده که بیانگر اهمیت این دو مرکز برای ایران است.

با این همه با توجه به نسبت ناچیز موجودی سنگ اورانیوم ایران با ذخایر جهانی، کار اکتشاف و استخراج در معدن گچین نه توجیه اقتصادی دارد نه می‌تواند به خودی خود برای آژانس اهمیت داشته باشد.

مطابق گزارش مشترک سال ۲۰۱۰ آژانس انرژی هسته‌ای و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ذخایر اورانیوم در جهان، ایران یکی از سی کشوری است که میزان سهم آنها از ذخایر شناخته شده سنگ اورانیوم دنیا بین صفر تا یک دهم درصد اعلام شده است.

بنابر این گزارش ایران در سال ۲۰۰۸ با استخراج ۱۷ تن سنگ اورانیوم مقام آخر و استرالیا با بیش از یک میلیون و ۸۲۹ هزار تن مقام نخست را داشته‌اند.

نیمی از ذخایر سنگ اورانیوم جهان در ۴ کشور استرالیا، کانادا، قزاقستان و روسیه قرار دارد و کشورهایی نظیر نامیبیا و نیجریه که هر یک نزدیک به ۵ درصد ذخایر سنگ اورانیوم دنیا را در اختیار دارند، اقدام به غنی‌سازی نمی‌کنند.

راه طولانی سنگ معدن تا اورانیوم غنی‌شده

اورانیوم به صورت خالص در طبیعت وجود ندارد اما ترکیبات آن به شکل‌های مختلف در اغلب کشورها یافت می‌شود. در سنگ معدن حاوی اورانیوم نیز "ایزوتوپ"های مختلفی وجود دارد.

ایزوتوپ ۲۳۵ که در غنی‌سازی اورانیوم برای استفاده به عنوان سوخت نیروگاه یا ساخت بمب اتمی کاربرد دارد، تنها ۷ دهم درصد اورانیومی را تشکیل می‌دهد که در طبیعت یافت می‌شود.

در معدن‌هایی نظیر گچین سنگ اورانیوم ابتدا خرد، آسیاب و پودر شده، سپس به ماده موسوم به "کیک زرد" نبدیل می‌شود که در مرحله بعدی در فرآیندهای شیمیایی و مکانیکی میزان ایزوتوپ‌های ۲۳۵ آن غنی می‌شود.

برخی از معدن‌های سنگ اورانیوم، از جمله در ساغند در عمق ۳۵۰ متری زمین قرار دارند. هزینه‌ی سرسام‌آور استخراج سنگ معدن اورانیوم و تاسیسات مورد نیاز برای فرآوری آن این فعالیت‌ها را فقط در کشورهایی باصرفه می‌کند که از تکنولوژی پیشرفته و منابع عظیم برخوردار هستند.

(بیشتر بخوانید: فنآوری هسته‌ای، نگاهی به برخی اصلاحات فنی)

فعالیت‌های کم‌حاصل و پرهزینه

در کنار کشورهایی چون آمریکا، کانادا، روسیه و چین که مقدار قابل‌توجهی سنگ اورانیوم در اختیار دارند، تقریبا تمام اورانیوم غنی‌شده‌ی مورد نیاز جهان توسط ۶ سازمان متشکل از این ۴ کشور و کشورهای فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، آلمان، بلژیک، هلند، انگلستان و ژاپن تولید می‌شود.

سهم ذخایر شناخته‌شده‌ی سنگ اورانیوم ایران که در قیاس با منابع جهانی کمتر از یک دهم و تقریبا "صفر درصد" برآورد می‌شود، می‌تواند از عوامل تردید آژانس نسبت به کار در معدن گچین و تاسیسات هسته‌ای مجاور آن باشد.

گزارش آینده‌ی مدیرکل آژانس نشان خواهد داد که فعالیت‌های ایران در تاسیساتی مانند معدن گچین اهدافی "غیر شفاف" دارد، یا تنها بلندپروازی پرهزینه‌ای بدون هیچ‌گونه توجیه فنی و اقتصادی است.