اخیرا صدها واگن قطار با کالاهای ایرانی که قرار بود از خاک ازبکستان عبور کند اجازه‌ی ورود به خاک تاجیکستان را نیافتند. ایران به ازبکستان "اولتیماتوم" داد و اعلام کرد، در صورت ممنوعیت ورود کالاهای ایرانی به تاجیکستان، محصولات ازبکستان نیز از طریق خاک ایران ترانزیت نخواهد شد. در پی این تهدید ازبکستان به قطارهای حامل کالاهای ایرانی اجازه ورود داد.

این قطارها به‌گفته‌ی مقام‌های ازبکستان حامل مصالح و موادی هستند که قرار است در احداث بزرگترین نیروگاه مولد برق منطقه یعنی راغون بکار گرفته ‌شود. ازبکستان به شدت مخالف احداث این نیروگاه هست و به‌گفته‌ی کارشناسان محلی، تهدید کرده که این مشکل را "با توسل به زور" حل کند.

دعوای قدرت میان تاجیکستان و ازبکستان

صحرای قره قوم و قزل قوم درآسیای میانه واقع شده و دریاچه‌ی آرال بزرگترین دریاچه‌ی این منطقه نیز روی به خشکی است. به باور رحمت کریم دولت روزنامه‌نگار ساکن شهر دوشنبه، تنش پیرامون ذخائر آب بین ازبکستان و تاجیکستان روز به روز داغ‌تر می‌شود.

این روزنامه‌نگار که درباره این موضوع تحقیق کرده، به دویچه‌وله گفت: «ازبکستان نگران است با احداث سد راغون در تاجیکستان زمین‌های کشاورزی این کشور به بیابان تبدیل شود. از سوی دیگر این کشور ادعای رهبری منطقه را دارد و بخوبی آگاه هست که اگر تاجیکستان نیروگاه یا بزرگترین آب انبار منطقه را احداث کند استفاده از آب را تنظیم خواهد کرد. در این‌صورت تاجیکستان در مدیریت مسائل منطقه‌ای نیز توان بیشتری خواهد داشت. اگر از این منظر به این مسئله نگاه شود اوضاع به سوی پیچده تر شدن سوق می‌یابد».

«تاثیر منفی روسیه»

بنظر رحمت کریم دولت ازبکستان قصد دارد برای حل این مشکل به زور متوسل شود. وی می‌افزاید: اخیرا در تاشکند "کنفرانس بین‌المللی استفاده از ذخیره‌های آب آسیای مرکزی" برگزار شد که در آن نمایندگان بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول، کشورهای اروپائی و آمریکا همه حضور داشتند. اما از تاجیکستان نماینده‌ای به این کنفرانس دعوت نشد. در نتیجه دولت تاجیکستان به شدت به آن اعتراض کرد. مقام‌های تاجیک اعلام کردند در این کنفرانس درباره‌ی نیروگاه راغون، کارخانه آلومینیوم تاجیکستان و منافع ملی این کشور صحبت می‌شود و نماینده‌ای از تاجیکستان حضور ندارد.

رحمت کریم دولت، نقش روسیه در تنش تاجیکستان و ازبکستان را هم منفی ارزیابی می‌کند. بنظر او روسیه از موضع ازبکستان حمایت می‌کند و مخالف احداث نیروگاه راغون و کارخانه‌های آلومینیوم تاجیکستان است.

این کارشناس، ایران را متحد تاجیکستان می‌داند و اضافه می‌کند اولتیماتوم ایران باعث شد قطارهای حامل کالاهای ایرانی وارد تاجیکستان شوند. وی همچنین می‌گوید، روزانه حدود ۱۵۰ واگن قطار کالای ازبکستان از طریق خاک ایران ترانزیت می‌شود.

حمایت ایران از تاجیکستان

لانا راوندی فدائی، کارشناس بخش ایران در "انستیتوی شرق‌شناسی علوم روسیه" در مسکو، نیز تشدید اختلاف میان ازبکستان و تاجیکستان را تائید می‌کند. وی می‌گوید: «اختلافات ازبکستان و تاجیکستان ریشه‌ی تاریخی دارد و پیش از فروپاشی شوروی نیز وجود داشته است. ازبکستان تلاش می‌کند کنترل آب در انحصار هیچ کشوری در این منطقه قرار نگیرد. اما تاجیکستان به این آب نیاز دارد».

وی که اخیرا به دعوت "انستیتیوی مطالعات استراتژیک وابسته به نهاد ریاست جمهوری تاجیکستان" به این کشور سفر کرده به دویچه‌وله گفت: «در شهر دوشنبه صحبت از این بود که اگر ایران نیروگاه راغون را بسازد ۵ سال از آن استفاده خواهد کرد و پس از ۵ سال به تاجیکستان واگذارخواهد کرد. من وقتی در تاجیکستان بودم مشاهده کردم در این کشور بحران انرژی هست. به دلیل اینکه اکنون زمستان هست و مردم از سرما رنج می‌برند. برق نیست و وضعیت دشواری در این کشور پدید آمده است».

بنظراین کارشناس ایران دست کمک بسوی تاجیک‌ها دراز کرده است.

کمک ایران به دلیل هم زبان بودن

لانا راوندی فدایی استاد دانشگاه در مسکو و کارشناس مسائل ایران و منطقه هم پیش‌بینی می‌کند، تشدید تنش بین دولت ازبکستان و تاجیکستان شاید به جنگ بیانجامد. ازبکستان ۲۶ میلیون نفر جمعیت دارد و پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی است. به لحاظ اقتصادی نیز قدرتمند و صاحب ذخائر انرژی نفت و گاز است.

تاجیکستان ۷ میلیون نفر جمعیت دارد و به لحاظ اقتصادی یکی از فقیر‌ترین کشورهای آسیای مرکزی است و به کمک خارجی بویژه ایران نیاز دارد. به نظر لانا راوندی فدائی یکی از دلایل عمده همبستگی ایران با تاجیکستان و کمک این کشور به دلیل قرابت زبانی و فرهنگی با تاجیک‌هاست.

جانبداری یا میانجی‌گری ایران؟

اخیرا مجید نامجو، وزير نيروی جمهوری اسلامی ايران در مراسم آغاز احداث سد و نيروگاه "سنگتوده-۲ شرکت کرد. مقام‌های ایرانی اعلام کردند این نیروگاه با سرمايه گذاری ۱۸۰ میلیون دلاری ايران در جنوب تاجیکستان بر روی رودخانه "وخش" احداث می‌شود. گفته می‌شود، ایران به لحاظ نفوذ اقتصادی در تاجیکستان و همچنین قرابت زبانی و فرهنگی می‌تواند بر این کشور تاثیر بگذارد.

هر دو صاحب‌نظر که با دویچه‌وله صحبت کردند، پیش بینی‌می‌کنند اگر"مشکلات منابع و ذخائرآبی" میان ازبکستان و تاجیکستان از راه دیپلماتیک حل نگردد، بروز یک جنگ احتمالی میان این دو کشور امکان‌پذیر ‌خواهد بود.

برخی کارشناسان محلی روی این مسئله نیز تاکید دارند، اگر ایران سیاست مستقلی در مناقشه‌ی ازبکستان و تاجیکستان اتخاذ کند، قادر هست بر حل مناقشه‌ی این دو کشور تاثیر مثبتی بگذارد. جانبداری ایران از تاجیکستان اما می‌تواند به‌گفته‌ی این کارشناسان از توانائی ایران در میانجی‌گیری میان تاجیکستان و ازبکستان بکاهد.

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: مصطفی ملکان