تحول بهای نفت در سال ۲۰۱۶

بهای هر بشکه نفت خام برنت دریای شمال در ژانویه سال ۲۰۱۶ اندکی بیش از ۳۲ دلار بود. بهای برخی از انواع نفت خام در نخستین ماه‌های سال جاری حتی به زیر ۳۰ دلار برای هر بشکه رسید. سقوط بهای نفت خام منجر به کاهش جدی درآمدهای ارزی کشورهای صادرکننده نفت و از آن جمله کشورهای عضو اوپک گشت.

در آن هنگام برخی از تحلیلگران با مقایسه بهای نفت خام و آب آشامیدنی به نتیجه جالبی رسیدند. ظرفیت هر بشکه نفت خام معادل ۱۵۹ لیتر است. به این ترتیب بهای هر لیتر نفت با احتساب ۳۰ دلار برای هر بشکه کمتر از ۲۰ سنت بود، حال آنکه بهای هر لیتر آب آشامیدنی در بسیاری از کشورها بیش از آن است. بدیهی بود که زیان اصلی ناشی از سقوط بهای نفت تنها به کشورهای عضو اوپک محدود نمی‌شد و دیگر تولیدکنندگان نفت خام همچون روسیه و آمریکا نیز از کاهش شدید بهای نفت دچار زیان می‌شدند.

بهای نفت خام پس از نشست الجزایر کشورهای عضو اوپک و پس از مذاکرات نمایندگان این سازمان با تولیدکنندگان غیرعضو و از آن جمله با روسیه، رو به افزایش نهاد. نشست ماه نوامبر اوپک و تصمیم کشورهای عضو این سازمان مبنی بر کاهش میزان تولید خود از یک سو و همراهی روسیه و برخی دیگر از کشورهای غیر عضو از سوی دیگر، باعث افزایش بهای نفت در بازارهای جهانی شد.

بیشتر بخوانید: جهش قیمت نفت خام پس از اعلام کاهش تولید

بهای هر بشکه نفت خام برنت در ماه دسامبر از مرز ۵۰ دلار گذشت. در واپسین روزهای سال بهای هر بشکه نفت برنت به بیش از ۵۵ دلار رسید. بهای میانگین نفت اوپک نیز به بیش از ۵۱ دلار برای هر بشکه افزایش یافت. کارشناسان و تحلیلگران بازارهای جهانی نفت خام بر این باورند که بهای نفت در سال آینده نیز سیر صعودی خواهد داشت و می‌تواند حتی به بیش از بشکه‌ای ۶۰ دلار برسد.

علت‌های کاهش بهای نفت در سال ۲۰۱۶

سقوط بهای نفت خام در بازارهای جهانی علل متعددی داشت. از یک سو‌، تولید نفت خام کشورهای عضو اوپک به بیشترین حد خود از سال ۲۰۰۸ به این سو رسید. افزایش تولید نفت خام اوپک چند علت مختلف داشت. کاهش تحریم‌های ایران که در اثر توافق هسته‌ای حاصل شده بود، باعث افزایش تولید نفت ایران گشت. جمهوری اسلامی ایران برای نخستین بار پس از دوره تحریم‌ها موفق شد تولید نفت خود را به مرز ۴ میلیون بشکه در روز نزدیک کند.

از سوی دیگر، تولید نفت عراق نیز افزایش یافت. رقابت بین ایران و عربستان سعودی نیز تاثیرات مخربی بر سیاست‌های اوپک نهاد. عربستان برای اینکه جمهوری اسلامی ایران را زیر فشار بیشتر قرار دهد، بر تولید نفت خود افزود و از سوی دیگر اختلاف این دو کشور که عمدتا ریشه سیاسی دارد، مانع از کسب توافق در نشست‌های اوپک گشت.

همه وزیران نفت کشورهای عضو در این نکته اتفاق نظر داشتند که باید با در پیش گرفتن سیاست کاهش تولید، مانع از سقوط بیشتر بهای نفت شوند، ولی پشت میز مذاکره، اختلافات به حدی بود که مانع از اتخاذ تصمیمی مشترک می‌شد.

بیشتر بخوانید:  توافق اوپک و تولیدکنندگان غیراوپک بر سر کاهش تولید نفت

کشورهای غیرعضو اوپک نیز و به‌ویژه روسیه، برای جبران کاهش درآمدهای ارزی خود و برای مقابله با تاثیرات تحریم‌ها، به تولید بیشتر نفت روی آورده بودند. مازاد تولید نفت خام چنان بود که به سقوط بیشتر بهای نفت دامن می‌زد. آمریکا نیز با استفاده از شیوه فرکینگ بر تولید نفت خام خود افزوده بود. مجموعه این عوامل، که عملا ادامه وضعیت سال گذشته میلادی بود، منجر به کاهش بهای نفت شده بود.

نشست الجزایر

بیژن زنگنه، وزیر نفت جمهوری اسلامی پس از بازگشت از همایش کشورهای عضو اوپک در الجزایر به خبرنگاران گفت: «اوپک در نشست الجزایر یک تصمیم استثنایی گرفت.» این در حالی است  که حتی برخی از تحلیلگران این تصمیم را تصمیمی تاریخی ارزیابی کردند. در نشست الجزایر کشورهای عضو تصمیم گرفتند از میزان تولید نفت خام خود بکاهند. یک تصمیم مشترک با همراهی عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران. توافقی که در ۸  سال گذشته امری بی‌سابقه بود.

از این رو، تحلیلگران احتمال دستیابی اوپک به یک تصمیم مشترک را بسیار اندک ارزیابی می‌کردند. درگیری‌های یمن، بحران سوریه و بی‌ثباتی سیاسی عراق از جمله مواردی بودند که منجر به تیرگی مناسبات دو کشور ایران و عربستان شده بودند.

اما علی‌رغم چنین تحلیل‌هایی، وزیران نفت کشورهای عضو اوپک در ماه سپتامبر برای مقابله با کاهش بهای نفت تصمیم گرفتند تولید نفت خود را محدود کنند. قرار بر این شد که در اجلاس ماه نوامبر اوپک، سهمیه تولید نفت کشورهای عضو تعیین شود. از سوی دیگر، برای همراه ساختن کشورهای تولیدکننده نفت غیرعضو اوپک نیز قرار شد مذاکراتی بین اوپک و این کشورها، به‌ویژه با روسیه صورت گیرد.

تصمیم نشست الجزایر، چون تنها بیانگر نیت کشورهای عضو به کاهش تولید بود، تاثیر تعیین‌کننده‌ای بر بازارهای نفت نگذاشت. بازارهای جهانی منتظر اجلاس ماه نوامبر اوپک و تصمیم آن اجلاس  ماندند. جمهوری اسلامی ایران، حتی پس از نشست سپتامبر مدعی بود که به علت تولید نازل خود در سال‌های گذشته، حق دارد نفت بیشتری تولید کند و عربستان هم به تهدیدات خود مبنی بر افزایش تولید نفت ادامه می‌داد.

اجلاس تعیین‌کننده وین

در واپسین روز ماه نوامبر، وزیران نفت کشورهای عضو اوپک در وین تشکیل جلسه دادند. در این اجلاس، تصمیم نشست الجزایر به تصویب وزیران رسید. به این ترتیب اوپک تصمیم گرفت به میزان یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه از تولید نفت روزانه خود بکاهد.

بیشتر بخوانید: آیا ترامپ نفت را ارزان می‌کند؟

بیشترین میزان کاهش تولید نفت کشورهای عضو بر دوش بزرگترین تولیدکننده نفت اوپک، یعنی عربستان سعودی خواهد بود. تولید نفت جمهوری اسلامی ایران نیز در حد ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز تعیین شده است. تصمیم مبنی بر کاهش تولید نفت خام کشورهای عضو در زمانی اتخاذ شد که تولید نفت کشورهای این سازمان به بیش از ۳۳ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز رسیده بود.

سیاست کاهش تولید نفت کشورهای عضو اوپک از سال ۲۰۱۷ شروع خواهد شد و برای ۶ ماه ادامه خواهد داشت. البته کارشناسان معتقدند که اجرای این سیاست از همان روز اول ژانویه ممکن نیست و کاهش تولید نفت در حد ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه امری زمان‌بر است. روسیه نیز گفته است که در صورت اجرایی شدن این سیاست از سوی کشورهای عضو اوپک، آن کشور نیز ۳۰۰ هزار بشکه از تولید روزانه نفت خود خواهد کاست. در مجموع قرار است که کشورهای غیرعضو اوپک نیز در همراهی با کشورهای عضو این سازمان، روزانه ۵۵۸ هزار بشکه از تولید روزانه خود بکاهند. همراهی کشورهای غیرعضو با کشورهای عضو اوپک امری بی‌سابقه است و از این رو می‌تواند در افزایش بهای نفت موثر واقع شود.

دورنمای سال ۲۰۱۷

در صورت اجرایی شدن این تصمیم و پای‌بندی همه کشورها، هم کشورهای عضو اوپک و هم کشورهای غیرعضو، روند افزایش بهای نفت خام ادامه خواهد یافت. سایت اینترنتی longforecast.com تحولات احتمالی بهای نفت در سال آینده را پیش‌بینی کرده است. مطابق پیش‌بینی این سایت، بهای هر بشکه نفت برنت در ماه ژانویه حتی می‌تواند به مرز ۶۰ دلار نیز نزدیک شود. این روند، با احتساب اجرایی شدن سیاست کشورهای تولیدکننده نفت تا ماه مه سال ۲۰۱۷ ادامه خواهد داشت و در این ماه بهای نفت برنت حداکثر می‌تواند به بیش از ۶۷ دلار برای هر بشکه برسد. پس از آن بهای نفت روندی نزولی خواهد داشت و در ماه نوامبر سال ۲۰۱۷ حتی احتمال کاهش بهای هر بشکه نفت برنت تا حد ۵۴ دلار نیز وجود دارد.

اماها و اگرها

پیش‌بینی بهای نفت خام برای سال آینده متکی بر پاره‌ای از پیش‌فرض‌هاست که از هم اکنون داوری درباره آنها ممکن نیست. هستند تحلیلگرانی که معتقدند در هنگام عمل و اجرا کردن سیاست کاهش، کشورهای عضو اوپک به سهمیه تعیین‌شده خود پایبند  نخواهند ماند. کاهش تولید نفت روسیه و سایر  کشورهای غیرعضو نیز منوط به کاهش تولید نفت عربستان و سایر  کشورهای عضو اوپک است. در صورت عدم پایبندی به سهمیه تعیین‌شده، روسیه و دیگر تولیدکنندگان نفت نیز الزامی به کاهش سطح تولید خود نخواهند داشت.

از جانب دیگر، افزایش بهای نفت، بار دیگر بهره‌برداری از برخی از حوزه‌های نفتی دریای شمال را ممکن می‌سازد. امکان بهره‌برداری از این حوزه‌ها به علت پرهزینه بودن پس از  کاهش بهای نفت خام موضوعیت خود را از دست داده بود. به موازات بهره‌برداری از حوزه‌های نفتی دریای شمال، استفاده از شیوه فرکینگ نیز در آمریکا گسترش خواهد یافت. شیوه فرکینگ نیز در قیاس با  استخراج نفت از برخی از چاه‌های نفتی کشورهای خاورمیانه پرهزینه بوده و تنها زمانی مقرون به صرفه است که بهای نفت افزایش یابد. اما افزایش میزان استخراج نفت از حوزه‌های نفتی دریای شمال و همچنین افزایش تولید نفت آمریکا می‌تواند کاهش پیش‌بینی شده در تولید نفت کشورهای عضو و غیرعضو اوپک را جبران کند و بار دیگر باعث تنزل بهای نفت شود.

بیشتر بخوانید: تهدید عربستان به تولید روزانه ۱۲میلیون بشکه نفت

تنش‌ها و بحران‌های سیاسی نیز می‌توانند همه محاسبات را بر هم زنند. وضعیت سیاسی حاکم بر منطقه، به ویژه اوضاع عراق، سوریه، یمن و جنگ نیابتی بین ایران و عربستان سعودی همه و همه می‌توانند تولید و عرضه نفت را تحت الشعاع قرار دهند و بر بهای این فرآورده در بازارهای جهانی تاثیر نهند. از آن گذشته، سیاست‌های دولت جدید آمریکا نیز ناروشن است و می‌تواند به تغییر معادلات در محاسبه احتمالی بهای نفت منجر شود.

در مجموع، بر اساس ارزیابی سازمان اوپک و در کتاب جامعی که این سازمان در ماه اکتبر سال جاری تحت عنوان World Oil Outlook 2016 منتشر کرده، میزان تقاضا برای نفت خام ظرف سالیان آینده افزایش خواهد یافت. در این ارزیابی که تحولات بازارهای جهانی نفت تا سال ۲۰۴۰ را در بر می‌گیرد، یک نکته جلب توجه می‌کند: میزان تقاضا برای نفت خام در کشورهای صنعتی پیشرفته به طور مداوم رو به کاهش خواهد نهاد. حال آنکه میزان تقاضا برای نفت در کشورهای هند و چین افزایش قابل ملاحظه‌ای می‌یابد.