درگیری‌های خونین شین جیانگ در شمال غربی چین، بار دیگر نام اقلیت مسلمان اویغور را بر سر زبان‌ها انداخت. در درگیری‌های روز یکشنبه (۵ جولای) دست کم ۱۴۰ اویغور کشته و حدود ۸۰۰ تن از آنان زخمی شدند.

اویغورها دارای ریشه مغولی و ترکی هستند. جمعیت این اقلیت قومی حدود ده میلیون نفر است. حدود ۹۰ درصد اویغورها در جمهوری خلق چین و بقیه آنها در مناطق مرزی قزاقستان و قرقیزستان زندگی می‌کنند. در سرشماری سال ۲۰۰۳ میلادی، تعداد اویغورهای ایالت شین جیانگ، کمی بیش از ۸ میلیون و ۸۲۳ هزار نفر اعلام شد.

فرهنگ، زبان و مذهب اویغورها

اویغورها به زبان اویغوری حرف می‌زنند و خط آنان عربی/ فارسی است. اکثریت قریب به اتفاق این اقلیت قومی را مسلمانان اهل سنت تشکیل می‌دهند. اما دلیل درگیری‌های آنان با حکومت مرکزی چین گرایشات مذهبی نیست، بلکه تبعیض قومی آنان را وادار به مقاومت می‌کند. این بار مرگ دو کارگر اویغوری بود که اعتراضات را برانگیخت.

اویغورها در قرن هشتم میلادی پس از تسلط بر ۹ قوم همجوار، امپراتوری بزرگ خود را در مغولستان امروز برپا کردند که از دو امپراتوری شرقی و غربی تشکیل می‌شد. پایتخت امپراتوری شرقی "چار بالغاس" و پایتخت امپراتوری غربی "توفار" نام داشت. در حفاری‌های اخیر چار بالغاس، کشف حصاری به ارتفاع ۱۲ متر، سبب شهرت جهانی این منطقه شد.

مهاجرت به چین

در قرن نهم میلادی، پس از جنگ‌های خونین با قرقیزها، امپراتوری اویغورها از هم پاشید و بخش عمده اتباع آن به چین مهاجرت کردند. در قرن سیزدهم میلادی، پس از محاکمه و اعدام "ایدیگوت سالاندی"، حاکم بودایی شین‌جیانگ به جرم دشمنی با اسلام، اویغورها به اسلام گرویدند. در قرن ۱۸ میلادی این اقلیت قومی تسلیم مانچو شد و امپراتوری چین خاک آنها را ضمیمه خود کرد.

در قرن نوزدهم میلادی، یک جنگ‌سالار اویغور به نام "یاکوب بگ" کوشید در کشگر یا ترکستان چین امپراتوری جدیدی ایجاد کند، اما موفق نشد. قیام او از پشتیبانی همه اقوام ترک و مغول چین برخوردار نشد و مسلمانان چین حتی علیه او به پا خاستند. سرانجام قیام یاکوب بگ به وسیله ارتش منچوری سرکوب شد. در این نبردها میلیون‌ها اویغور و چینی کشته شدند.

۱۰۰ قیام خونین در ۸۸ سال!

درگیری‌های خونین روز یکشنبه پنجم جولای، یکصد و سومین قیام اویغورها ظرف ۱۲۰ سال گذشته بود. آنها در فاصله سال‌های ۱۸۸۴ تا ۱۹۷۲ ۱۰۰ بار دست به قیام زدند که میانگین آن بیش از سالی یک‌بار می‌شود. در این قیام‌ها صدها هزار اویغوری کشته شدند. چینی‌ها محل سکونت اویغورها را "شین جیانگ" می‌خوانند که به معنای سرزمین نو است. اما خود اویغورها ترجیح می‌دهند از این ایالت به عنوان اویغورستان یا ترکستان شرقی یاد کنند.

در پی سرنگونی امپراتوری چین، جنگ سالاران محلی شین‌جیانگ رهبری اویغورها را به دست گرفتند. در دهه‌های سی و چهل قرن بیستم، روسیه و ژاپن کوشیدند این جنگ‌سالاران را زیر نفوذ بگیرند. در سال‌های ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۴ و ۱۹۴۴ تا ۱۹۴۶ پان‌ترکیست‌ها، مسلمانان و حتی کمونیست‌ها کوشیدند در بخشی از منطقه یک جمهوری مستقل اویغورستان ایجاد کنند، اما جامعه جهانی این جمهوری را به رسمیت نشناخت. حتی اتحاد شوروی سابق، به عنوان رقیب، و ژاپن به عنوان دشمن اصلی چین و ترکیه که دعاوی پان‌ترکیسیتی داشت، این جمهوری را به رسمیت نشناختند.

خودمختاری در چارچوب چین کمونیست

به دنبال پیروزی کمونیست‌ها در جنگ‌های داخلی، جمهوری خلق چین با به رسمیت شناختن خودمختاری شین جیانگ، خودگردانی سیاسی، فرهنگی و اقتصادی اویغورها را در چارچوب جمهوری خلق به رسمیت شناخت. حزب کمونیست چین با این اقدام توانست نخبگان اویغور را به خود جذب کند. آنها ادبیات انقلابی مائو را به زبان‌های ترکی، عربی و فارسی ترجمه می‌کردند تا به سراسر جهان فرستاده شود.

اصلاحات دوران پس از مائو، برای اویغورها هم سودمند و هم زیانبخش بود. مثلا اصلاحات ارضی به مناسبات فئودالیستی حاکم بر منطقه پایان داد. اما متمرکز کردن کشاورزان در کالخوزها، سبب خشکسالی بزرگی شد که در سال ۱۹۶۲ حدود ۵۰۰ هزار نفر از اقوام کوچ‌نشین قزاق، قرقیز و اویغور را واداشت به اتحاد جماهیر شوروی سابق مهاجرت کنند.

افزایش سطح رفاه

نظام کمونیستی در عین‌حال سبب گسترش زیرساخت‌ها، رشد اقتصادی، آموزشی و بهداشتی شد، مرگ و میر کودکان را کاهش داد و سطح زندگی را بالا برد. شین جیانگ امروز در میان مناطق فقیر و دور از مرکز چین، یکی از ثروتمندترین ایالات و مرکز صنایع تسلیحاتی این کشور است، اما جنبش‌های مردم‌سالارانه و قومی و مذهبی در آن به شدت سرکوب می‌شوند. در سرکوب خونین قیام‌های محلی سال‌های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۷ صدها اویغور کشته و ۳ هزار نفر دستگیر شدند. از این تعداد، تا سال ۱۹۹۹ دست کم ۱۲ نفر اعدام شدند.

فرق مسلمان فلسطینی با مسلمان چینی

پس از کشتار ۱۴۰ اویغور مسلمان در ناآرامی‌های آخر هفته گذشته، رهبران جمهوری اسلامی ایران که معمولا در چنین شرایطی جانب مسلمانان را می‌گیرند، در این مورد سکوت کامل اختیار کردند. این سکوت با اعتراض‌هایی روبرو شد. از جمله سایت تابناک که معروف به نزدیکی به محسن رضایی است، به نقل از یک خواننده خود نوشت: «روز ۱۴ تیرماه، در غرب چین حداقل ۱۴۰ مسلمان در جریان اعتراض به تبعیض به خون درغلتیدند. اما دریغ که دولت ایران و صدا و سیما، که برای کوچکترین اتفاق در غرب صدای وااسلام‌شان بلند می‌شود، اعتراضی نکردند. این یعنی چه؟ مگر مسلمان با مسلمان فرق دارد؟ ... چرا رئیس‌جمهورمان که دائما در فکر مسلمانان غزه است، یادی از مسلمانان چین نمی‌کند؟».

همکاری‌های گسترده ایران و چین

جمهوری اسلامی ایران مناسبات اقتصادی گسترده‌ای با جمهوری خلق چین برقرار کرده است. بر اساس گزارش منابع دولتی، حجم قراردادهای میان ایران و چین، تا دو سال قبل به بالای ۱۰۰ میلیارد دلار رسید و وزیر نفت وقت پیش‌بینی کرد که تا ۲۰۰ میلیارد دلار افزایش خواهد یافت. سه روز پس از ناآرامی‌های شین جیانگ، پکن محل برگزاری "همایش سرمایه‌گذاری در طرح‌های پالایشگاهی ایران" بود.

حسین نقره‌کار شیرازی، معاون وزیر نفت جمهوری اسلامی، که در راس هیئتی به پکن وارد شده بود، به خبرنگار واحد مرکزی خبر در این شهر گفت: «قصد داریم در یک دهه آینده، هفت پالایشگاه جدید با همکاری چین و کشورهای دیگر بسازیم. چینی‌ها از سه سال پیش در طرح‌های نفتی ایران فعال شده‌اند و اکنون در صدد توسعه همکاری در بخش‌های پالایش، پتروشیمی و تاسیس خط لوله با آن‌ها هستیم».

معاون وزارت نفت به چینی‌ها توصیه کرد که در برخورد با صنایع نفت و گاز ایران نگاه راهبردی داشته باشند، زیرا می‌توانند در صنایع نفت ۸۰ سال و در صنایع گاز ۱۰۰ سال با ایران همکاری داشته باشند.

جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر همکاری‌های گسترده اقتصادی، به پشتیبانی چین در صحنه بین‌المللی هم نیاز دارد. چینی‌ها، در کنار روس‌ها، تاکنون در بسیاری موارد مانع گسترش تحریم‌های اقتصادی علیه جمهوری اسلامی شده‌اند.

نویسنده: جواد طالعی

تحریریه: بهنام باوندپور