طبق گزارش های رسمی تنها از مهرماه ۸۶ تا پایان همان سال، ۳۱ مورد پدیده گرد و غبار با میانگین ماندگاری ۴۶ ساعت در خوزستان روی داده است.
این آمار فقط در صد روز نخست سال بعد یعنی ۸۷، به ۲۲ مورد با میانگین ماندگاری ۶۰ ساعت افزایش یافت. یعنی در حدود ۵۵ روز آلودگی هوا که غلظت آن گاهی تا ۲۰ برابر حد مجاز هم می‌رسید. بر پایه همین گزارش ها تنها در خرداد ماه سال ۸۷ حداقل دو نفر به علت مسمومیت تنفسی جان خود را از دست داده‌اند.

هشدار کارشناسان : گرد و خاک‌ها آلوده اند

پس از این اتفاقات چند تن از اساتید دانشگاه‌های خوزستان تحقیقاتی را در این زمینه آغاز کردند که نتایج آن خبر از وضعیت خطرناک و کشنده‌ای بود که شهروندان استان‌های غربی خصوصا خوزستان با آن روبرو هستند.

بر پایه این تحقیق مشخص شد که این طوفان‌ها به مواد شیمیایی، میکروبی و رادیواکتیوی آلوده‌اند. به عنوان نمونه میزان عناصری مانند اورانیوم، توریم، آرسنیک، سرب، روی، نیکل و کبالت در این گرد و خاک‌ها کمی بیشتر از میزان طبیعی آن است.

در بخشی از این گزارش که چند وب ‌سایت محلی و سایت خبری "بازتاب" برای مدت کوتاهی آن‌را منتشر کردند، آمده است: «نمونه های مورد آزمایش در سه بازه زمانی و با میزان حداکثر دید مختلف که رابطه مستقیم با اندازه ذرات و فاصله طی شده توسط آنها دارد؛ توسط دستگاه ICP-MS آنالیز شده اند. با توجه به استفاده مکرر سلاح‌های میکروبی، شیمیایی توسط رژیم صدام و استفاده امریکا از سلاح‌های حاوی اورانیوم ضعیف شده، وجود این آلودگی‌ها تعجب زیادی بر نمی‌انگیزد.»

همچنین نوع خاک این گرد و غبارها نیز بر میزان نگرانی‌ها افزود: «خاک این طوفان‌ها بیشتر از دو نوع رسی و سیلتی(کوارتزی) می‌باشد. خاک رسی سبکتر بوده و گرد و غبار ناشی از آن مسافت طولانی‌تر طی می‌نماید. گرد و غباری که در مناطق دور از خوزستان دیده می‌شود بیشتر از این نوع است. با توجه به قابلیت بالای خاک رس در جذب مواد شیمیایی آلی و معدنی و همچنین دانه‌بندی ریز آن خطرات این نوع خاک بسیار بیشتر از خاک سیلتی (کوارتزی) است که دانه درشت‌تر دارند و قابلیت جذب سطحی آنها کمتر است.»

این گزارش می افزاید: «به استناد مطالعات دوگروه تحقیقاتی خارجی هر دو نوع ذرات علاوه بر پتانسیل بالا در جذب فلزات مانند آهن، مس، روی، سرب، کادمیم، نیکل، کبالت، توریم، آرسنیک و اورانیم ؛ در طول مسیر نیز می‌توانند سایر آلاینده‌های آلی و معدنی را جذب و به نقاط دوردست منتقل نمایند. از سوی دیگر در این مطالعات وجود میزان بالایی از باکتری‌ها و گرده گیاهان نیز گزارش شده است.»

به باور کارشناسان یادشده هرچند میزان آلودگی میکروبی شیمیایی و هسته‌ای در این گرد و غبارها ناچیز است اما چون استان‌هایی که در معرض این آلودگی‌ها قرار دارند (خوزستان، فارس، بوشهر، لرستان و اصفهان ) تأمین کننده اصلی محصولات کشاورزی و باغی ایران هستند همین آلودگی ناچیز هم می‌تواند با ورود به چرخه غذایی خطرات بزرگی را برای سلامتی کل مردم کشور ایجاد کند.

واکنش دولت؛ سانسور اخبار

با انتشار این گزارش استانداری خوزستان از وب سایت بازتاب خواست که به حذف ان از روی وب سایت خود اقدام کند. اما چند سایت محلی همچنان در این مورد به اطلاع رسانی پرداختند.
اما با احضار تهیه کنندگان این گزارش به نهادهای امنیتی و تهدید به اخراج و زندان دیگر وب سایت های منتشر کننده نیز مجبور شدند آن‌را از میان خبرهای خود حذف کنند.

برای مدت کوتاهی در استانداری خوزستان ستاد بحران تشکیل اما هیچگاه نتایج بررسی‌ها و اقدامات عملی که از آثار زیان بار این طوفان‌ها بکاهد مشاهده نشد.
تلاش های چند سازمان غیر دولتی و جمعی از اساتید دانشگاه های خوزستان برای توجه دولت محمود احمدی نژاد به رخداد خطرناک نیز بی‌تاثیر بود.

عوامل و راهکاریها

کارشناسان محیط زیست معتقدند از جمله عواملی که در بروز طوفان‌های گرد و خاک نقش دارند کاهش شدید میزان بارندگی در منطقه، خشک شدن قسمت‌های زیادی از تالاب های مسیر جریان باد از جمله هورالعظیم، کم شدن و تغییر مسیر رودخانه‌های دجله و فرات هستند.

این عوامل سبب شده هورها که قبلاً به عنوان یک صافی گرد و غبار و عامل تثبیت شن‌های روان عمل می‌کردند اکنون خود به تولید کننده این گرد و غبارها تبدیل شوند.
به جز خشکسالی که ناشی از تغییرات آب و هوای جهانی است سایر عوامل پیامد سدسازی بر روی سرچشمه های دجله و فرات در ترکیه و سوریه و اقدامات عمرانی- کشاورزی در عراق نیز مزید علت است.
همچنین واگذاری ۷۵۲۰ هکتار از زمین‌های تالاب هورالعظیم توسط دولت به وزارت نفت برای عملیات اکتشاف موجودیت این تالاب را با خطرات جدی روبرو کرده است.

همچنین این کارشناسان مدعی هستند که دولت عراق در زمان صدام حسین برای مقابله با معارضین شیعه جنوب درزیست بوم منطقه تغییرات بزرگی ایجاد کرد که می تواند به عنوان یک عامل تاثیرگذار در زمینه بروز این پدیده مطرح باشد.

کارشناسان محیط زیست برای کاهش آثار مرگبار طوفان‌ها راهکارهایی را نیز ارائه نموده‌اند: «طراحی، تولید و توزیع ماسک مناسب این گرد و غبارها. اکثر ماسک‌هایی که هم اکنون در بازار موجودند برای استفاده‌های خاص طراحی و ساخته نشده‌اند لذا با توجه با دانه‌بندی ذرات باید نسبت به طراحی و تولید ماسک‌های ویژه هر منطقه اقدام نمود.»

ماچ‌پاشی برای تثبیت شن های روان غرب خوزستان که از آن به عنوان برنامه کوتاه مدت یاد می‌شود. در درازمدت نیز طرح کمربند سبز که باید سراسر غرب خوزستان را در بر بگیرد.

در عین حال حل این معضل به علت ابعاد گسترده آن و منشا خارجی نیاز به مشارکت همه کشورهای دخیل در این ماجرا را بیشتر می‌کند. کشورهای عراق، کویت و عربستان در بوجود آمدن این شرایط و همچنین کاهش آثار آن سهم عمده‌ای دارند.
اما به نظر می‌رسد فراز و فرودهای سیاسی در روابط این کشورها و خصوصا ایران با عربستان و کویت و عراق موجب شده که حل این موضوع زیست محیطی تحت‌الشعاع افت‌وخیزهای مناسبات سیاسی قرار گیرد و عدم اقدام جمعی در باره‌ی آن، آسیب‌هایی را متوجه شهروندان ایران کند.

مهدی محسنی
تحریریه: فرید وحیدی