وقتی شهروند خبرنگار سوری، باسل السید، هنگام فیلمبرداری از خشونت‌های دولتی در حمص کشته شد، مرگش در ویدیویی که در حال ضبطش بود ثبت شد. این ویدیوی ۴۰ ثانیه‌ای خیلی زود در اینترنت منتشر شد، تصویری نامفهوم که تنها در آن بر زمین افتادن فیلمبردار مشخص است. با این همه، این ویدیو به یکی از نمادهای جریانات فعلی در سوریه تبدیل شد که در بین دیگر انقلاب‌های یک‌سال اخیر منطقه با بیش‌ترین اعتراض خیابانی و همچنین تلاش‌های آن‌لاین همراه بوده است.

در همین‌باره بخوانید: جوانان نسل اینترنت؛ قلب طپنده‌‌ی انقلاب سوریه

اگرچه ضریب نفوذ اینترنت در سوریه کم است (یک به پنج)، اما فعالان آن‌لاین این کشور تلاش دارند نه تنها از طریق اینترنت به هماهنگی بین‌ خود بپردازند که صدای مردم را نیز به دنیا برسانند.

انتشار روزانه ویدیوهایی از کشتار رژیم بشار اسد در اینترنت، حاصل کار فعالانی‌ست که در ضبط تصاویر، ارسال آن به خارج از مرزها و قرار دادن ویدیو‌ها بر یوتیوب شرکت دارند. اما شاید پرخطرترین بخش ماجرا متوجه فعالانی‌ست که همچنان در داخل کشور هستند، کشوری که به گزارش سازمان ملل از شروع اعتراضات در ماه مارس ۲۰۱۱ تا کنون (کم‌تر از یک سال) بیش از پنج هزار نفر کشته داده و همچنان روزانه بر این تعداد افزوده می‌شود.

بشار اسد پیش از رسیدن به قدرت در سال ۲۰۰۰، رییس «جامعه کامپیوتر سوریه» بود. او هنگام به قدرت رسیدن نیز قول داده بود سوریه را در پیوند با جهان قرار می‌‌دهد. بهار دمشق رسیده بود، دیش‌های ماهواره و کافی‌نت‌ها در دمشق ظهور کردند. ولی زمان چندانی نگذشت که ماجرا برگشت. معترضان دستگیر شدند و هات‌میل و سپس یاهو فیلتر شدند. هات‌میل سپس باز شد ولی در ۲۰۰۸ فیس‌بوک و یوتیوب نیز به لیست فیلترینگ اضافه شد. اتفاقی که با شروع اعتراضات در ۲۰۱۱ شکل عکس گرفت: آزادی صوری اینترنت برگشت، فیس‌بوک و یوتیوب آزاد شدند. اما این آزادی تله‌ای برای ره‌گیری معترضان بود.

با رامی جراح، فعال ۲۷ ساله سوری‌ که صفحه توییترش بیش از پنج هزار خواننده ثابت دارد و در برخی موارد به عنوان منبع خبری از سوی رسانه‌ها معرفی می‌شود، درباره وضعیت اینترنت و فعالان آن‌لاین در سوریه گفت‌وگو کرده‌ایم.

رامی چهار ماه پیش از مرز اردن از سوریه گریخت و او بود که ویدیوهای ارسالی از سوی باسل از حمص، من‌جمله ویدیوی کشته شدن او را در اینترنت ‌گذاشت.

دویچه وله: «رامی جراح چه کسی است» برای سوال اول خوب است.

رامی جراح، شخصی حقیقی ا‌ست که مدت‌ها از نام مستعار "الکساندر پیج" (Alexander Page) برای خبررسانی استفاده کرده و هنوز این کار را می‌کند. فعالیت‌های آن‌لاین‌خودم را در ژانویه ۲۰۱۱ بعد از مشاهده خیزش‌های مردمی که در تونس و بعد از آن در مصر شروع شده بود آغاز کردم. این خیزش‌ها بسیاری از سوری‌ها را امیدوار کرده بود که آن‌ها هم می‌توانند مشابه‌اش را در سوریه ببینند. ما در یکسری از تجمعات در ماه فوریه شرکت کردیم که خیلی موفقیت کسب نکرد، اما بعد در اواسط مارس اعتراضات اصلی شروع شد. من به تجمعات می‌رفتم و فیلمبرداری می‌کردم و تلاش می‌کردم تا آن‌چه را در حال وقوع بود ثبت کنم. در اواخر ماه مارس دستگیر شدم و سه روز شکنجه ‌شدم. اما بعد از آزادی مسایل برایم جدی‌تر شده بود. با تعدادی از رسانه‌های غربی ارتباط گرفتم و شانس این را پیدا کردم که آن‌چه را که اتفاق می‌افتاد به آن‌ها برسانم.

حضور من در همایش‌ها به عنوان یک شهروند خبرنگار تا اوایل اکتبر ادامه داشت. در همه این مدت از اسم مستعارم استفاده می‌کردم. اوایل اکتبر چندین بار در گزارش‌های رسانه‌های دولتی اسم مستعار من برده و گفته شد این فرد جاسوس سازمان اطلاعاتی اسرائیل است. مشخص بود که دولت از فعالیت‌های من خوشحال نیست. خیلی زود به این نتیجه رسیدم که اسم واقعی من کشف شده است. منبعی در سازمان امنیت داشتیم که مطلع‌مان کرد که اسم من در لیست سازمان امنیت نیروی هوایی سوریه است. به محض شنیدن این موضوع چند تا چیز برداشتم و به سمت مرز اردن فرار کردم چون می‌دانستم اگر به دست آن‌ها بیفتم متهم به جاسوسی خواهم شد و احتمالاَ محکوم به مرگ می‌شوم. من هنوز تماسم را با فعالان داخل کشور حفظ کرده‌ام. حداقل با تعدادی از آن‌ها که دستگیر یا کشته نشده‌اند. همچنین با تعدادی دیگر از فعالان داریم روی یک پروژه رسانه‌ای کار می‌کنیم و امیدوار هستیم بتواند این پروژه به روشن‌تر کردن وضعیت در سوریه کمکی حیاتی کند.

بسیاری می‌گویند که درباره نقش شبکه‌های اجتماعی آن‌لاین نظیر توییتر و فیس‌بوک در انقلاب‌های اخیر منطقه اغراق شده، اما درباره مصر اغلب تاکید شده که نقش این شبکه‌های اینترنتی در بسیج نیروهای مردمی پررنگ بوده، درباره سوریه چطور است؟

شبکه‌های اجتماعی در انقلاب سوریه در حال ایفای نقش مهمی هستند. از فیس‌بوک برای هماهنگی تظاهرات سراسر کشور استفاده می‌شود، هر منطقه صفحه‌ای را در فیس‌بوک درست کرده که در آن‌ها از طریق آپلود ویدیو و پست نقل قول‌هایی از شاهدان عینی و ... اتفاقاتی که در منطقه در حال وقوع است دقیقاَ به اطلاع جهان می‌رسد. مثل صفحه دمشق در فیس‌بوک (Coalition of Free Damascenes For Peaceful Change) که به شش زبان موجود است و در حال راه‌اندازی آن به زبان فارسی نیز هستیم. در توییتر نیز اقدامات مشابه زیاد است. اما یکی دیگر از ابزارهای اجتماعی آن‌لاین اسکایپ است. من شخصاَ نام انقلاب سوریه را «انقلاب اسکایپی» می‌گذارم. چرا که بیش‌تر فعالان از طریق اسکایپ با هم در تماس هستند و هماهنگی‌های لازم را انجام می‌دهند. تنها راه تماس امن با خارج هم در حال حاضر اسکایپ است.

دولت سوریه در راه دسترسی شهروندان به اینترنت چه موانعی به وجود آورده است؟

رژیم سوریه اشتباه مبارک را تکرار نکرد. وقتی دولت مصر دسترسی به اینترنت و ارتباطات را مسدود کرد، ده‌ها هزار نفر خیابان‌ها را اشغال کردند. احساس ایزوله شدن نیاز به بیرون ریختن از خانه‌ها را در مردم تشدید می‌کند. به همین علت در سوریه اینطور نشد، حتی از جهاتی دسترسی به اینترنت آسان‌تر شد، چرا که رژیم به اینترنت به عنوان یک فرصت برای در خانه نگه‌داشتن فعالان –به جای شرکت کردن آن‌ها در تظاهرات- نگاه می‌کرد. البته این موضوع معنی‌اش این نیست که رژیم نظارت شدید بر اینترنت را متوقف کرده است. به شدت اینترنت تحت کنترل است و این چیزی‌ست که فعالان را در خطر می‌اندازد و به بازداشت آن‌ها منجر می‌شود.

دولت تیم فنی آن‌لاینی دارد که به آن "ارتش الکترونیک سوریه" می‌گویند. این گروه از متخصصان اینترنت که تخصص‌شان هک و تله‌گذاری برای فعالان است، تشکیل شده است. دولت‌‌های روسیه و ایران که ظاهراَ در این زمینه پیشرفته‌تر هستند، از ارتش الکترونیک پشتیبانی می‌کنند.
دولت همچنین همواره در پی خرید سیستم‌های رهگیری و نظارت و آموزش نحوه استفاده از آن‌ها از اروپا و برخی کشورهای عرب بوده تا اقدامات فعالان را دقیقاَ تحت نظر گیرد. با توجه به این‌که دولت تنها خدمات‌دهنده اینترنت (ISP) کشور است، و حتی آی اس پی‌های خصوصی هم از طریق سرورهای دولت خدمات ارایه می‌دهند، رهگیری مخالفان ساده‌تر اتفاق می‌افتد.

آیا تا کنون کسی به علت فعالیت‌های آن‌لاین خود دستگیر شده است؟

تا کنون تعداد بسیار زیادی مستقیماَ به علت فعالیت‌های آن‌لاین خود دستگیر شده‌اند. دولت کسانی را استخدام کرده تا در اینترنت خود را از معترضان جا بزنند و با فعالان ارتباط‌گیری کنند. از این طریق توانستند بعد از مدتی اطلاعات کافی درباره فعالان جمع‌آوری کنند. این یکی از دلایلی‌ست که اکنون دیگر بیش‌تر فعالان، حتی هنگام تماس با فعالان دیگر از اسامی واقعی خود استفاده نمی‌کنند. دولت از راه‌های دیگری نظیر رهگیری آی پی (IP) مخالفان در صدد سرکوب آن‌ها برآمده، اما فعالان بسیار در این زمینه آگاه و مراقب هستند.

تفاوت بین وضعیت اینترت پیش و پس از شروع اعتراضات در مارس ۲۰۱۱ چیست؟

شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس‌بوک تا پیش از انقلاب در سوریه سانسور می‌شدند، اما به محض شروع خیزش مردم در تونس و مصر، اسد وضعیت "آزادی اینترنت" در سوریه را ارتقا داد و از این طریق فعالان را تشویق کرد تا از استفاده از پروکسی‌ها که هم برای عبور از فیلترینگ به کار می‌روند و هم اطلاعات کاربر را کدبندی می‌کند و از رهگیری آن‌ها جلوگیری می‌کند، دست بردارند. البته فعالان که از این موضوع آگاه بودند، بعد از رفع فیلترینگ هم به استفاده از پروکسی‌ها برای ورود به سایت‌ها ادامه داده‌اند تا شناسایی نشوند. در روزهای اول اعتراضات همچنین دولت سرعت اینترنت را به حدی کم کرد که عملاَ قابل استفاده نبود اما مجدداَ تشخیص داد که چنین کاری می‌تواند بر شمار افراد در خیابان‌ها بیافزاید. سوریه معمولاَ فقط در موقعیت‌هایی مثل درعا در زمانی که ارتش به طور وحشیانه‌ای در آن مشغول سرکوب مردم بود، اینترنت را قطع می‌کند تا حقیقت را از کسانی که در آن محدوده نیستند مخفی نگه دارد.

استفاده اینترنت در سوریه بیش‌تر برای اطلاع‌رسانی در سطح بین‌الملل بوده یا مصرف داخلی نیز دارد؟

اینترنت هنوز راه اصلی ارتباط‌گیری ‌اصلی مردم در داخل است. هم برای اطلاع‌گیری از اتفاقاتی که در جریان است و هم برای با خبر شدن از مراسم مختلف و حضور در تجمعات. با این همه اینترنت مثل پلی برای اتصال داخل و خارج نیز به کار می‌رود. هیچ کس در رابطه با این‌که در تلفن حرف‌هایش را بزند، احساس امنیت ندارد، هر تلفنی که از سوی روزنامه‌نگاران، فعالان حقوق بشر و یا ان‌جی‌اوها به داخل زده شود، یا تماس‌هایی که از داخل با افراد و سازمان‌های خارجی گرفته شود، صرف‌نظر از موضوع‌اش همگی شنود می‌شوند. بنابراین اینترنت مثل پلی می‌ماند برای فعالان در داخل و خارج که به یکدیگر برسند.

مریم میرزا
تحریریه: جواد طالعی