مناسبات ایران و عربستان سعودی از همان ابتدای سال ۲۰۱۶ تلاطمی کم‌سابقه به خود دید. حمله نیروهای نزدیک به حکومت ایران به سفارت و کنسولگری عربستان در روز دوم ژانویه و به آتش‌کشیدن این اماکن محملی برای اقدام ریاض در قطع رابطه با تهران شد.

به این ترتیب در تاریخ ۸۵ ساله موجودیت عربستان رابطه میان این کشور و ایران برای سومین بار از هم گسست. در اولین قطع رابطه (۱۳۱۸) عمدتا سوءتفاهمات بر سر رعایت  مناسک حج بود که مسئله‌ساز شد. در دومین قطع رابطه (۱۳۶۶) مسئله سیاسی‌کردن این مناسک از سوی ایران، حمله پلیس عربستان و کشته‌شدن شماری از حاجی‌های ایرانی در مراسم حج موجب قطع رابطه شد. این بار اما اعدام شیخ نمر نمر، یک روحانی معترض شیعه نزدیک به ایران در عربستان و اعتراض‌هایی که در قالب حمله به امکان دیپلماتیک عربستان در ایران صورت گرفت، باعث قطع رابطه شد. بر بستر این قطع رابطه رفتن حجاج ایرانی به عربستان هم به طور کلی به حال تعطیل درآمد.

بیشتر بخوانید:وزیر دفاع: حکام سعودی باید به عنوان جنایتکار جنگی محاکمه شوند

درست‌تر اما این است که گفته شود ماجرای اعدام شیخ نمر و اعتراض‌ها به آن در ایران، صرفا آخرین حلقه در زنجیره وخیم‌شدن مناسبات میان ریاض و تهران بود. دو کشور که به ویژه از ابتدای انقلاب ایران در کشاکشی شدید بر سر هژمونی در منطقه وارد شدند، در ۱۵ سال گذشته همواره بر تراکم اختلافاتشان افزوده شده است.

یک دهه تحول منفی در مناسبات دو کشور

برافتادن حکومت صدام‌حسین در عراق در سال ۲۰۰۳ و فرادستی بی‌سابقه گروه‌های شیعه نزدیک به ایران در حاکمیت این کشور، عربستان را بیش از پیش نسبت به قدرت‌گیری ایران در منطقه نگران کرد.

عربستان همچنین برنامه هسته‌ای ایران را از ابتدا با نگرانی دنبال کرده و آن را محملی برای برهم خوردن توازن قوا به ضرر خود دیده است. توافق برجام در بهار سال  ۲۰۱۵هم این نگرانی را تداوم بخشید و با توجه به نقش دولت آمریکا در حصول این توافق، تردید و بدبینی ریاض نسبت به پای‌بندی واشینگتن به تداوم رابطه محکم با عربستان و نچرخیدن به سوی ایران بیشتر شد.

بیشتر بخوانید:"حمله به سفارت عربستان پیگیری حقوقی حادثه منا را مشکل کرد"

"بهار عربی" که از سال ۲۰۱۱ ساختار سیاسی شماری از کشورهای عربی را به تلاطم انداخت نیز عربستان و ایران را بیش از پیش رو در روی هم قرار داد. به این ترتیب ایران و عربستان در کشورهایی مانند یمن و بحرین و سوریه و عراق و مصر با حمایت از گرو‌ه‌ها و گرایش‌های مخالف هم درگیری مناقشه‌ای نیابتی شدند. دستکم در دو کشور از این مجموعه (سوریه و یمن) مناقشات داخلی و کشاکش‌های منطقه‌ای به صورت جنگی تمام‌عیار درآمده است. در سوریه ایران در کنار رژیم اسد با گروه‌های کم و بیش متحد با عربستان سعودی می‌جنگد و در یمن عربستان مشغول جنگ علیه حوثی‌ها است که ایران حامی اصلی آنها به شمار می‌رود.

جنگ سوریه در سال ۲۰۱۶ هم با شدت تمام جریان یافت و سبعیت آن بیش از پیش قربانی گرفت، ویرانگر شد و مردمان بیشتری را آواره کرد.

در مذاکرات صلحی که در میانه سال ۲۰۱۶ با همکاری آمریکا و روسیه به جریان افتاد مخالفان با ابتکار و پشتیبانی عربستان "هیئت عالی مذاکرات" را تشکیل دادند تا همچنان  بر لزوم رفتن بشار اسد و عدم شراکت او در روند صلح سوریه تاکید کنند. رژیم اسد هم که موجودیتش را جمهوری اسلامی "خط قرمز" خود تعریف می‌کند با حضور نظامی روسیه قوت و قدرت تازه‌ای پیدا کرد و بیش از گذشته از دادن هرگونه امتیازی به مخالفان کم‌بنیه خود از در مخالفت درآمد. این گونه بود که هیچ گشایشی در استقرار یک آتش‌بس پایدار و نیز، در مذاکرات روی نداد.

در پایان سال ۲۰۱۶ تسلط حکومت اسد بر شهر استراتژیک حلب با کمک حامیانی مانند ایران و روسیه کامل شد و شکست نسبتا سختی بر مخالفان مسلح، اعم از افراطی و غیرافراطی وارد آمد. با این همه به نظر نمی‌رسد که پایان جنگ همچنان در چشم‌انداز باشد یا کشاکش غیرمستقیم ایران و عربستان در صحنه سیاسی و نظامی سوریه به پایان رسیده باشد.

در یمن هم وضعیت مشابهی جریان دارد. آنجا هم عربستان با این نگرانی که قوت‌گرفتن حوثی‌ها به معنای تحکیم جای پای ایران در شبه‌جزیره عربستان است، یک جنگ ۲۱ ماهه را علیه این گروه و نیروهای وابسته به علی عبدالله صالح به پیش می‌برد ولی همچنان در برهم‌زدن توازن قوا و عقب‌راندن نیروهای یادشده از صنعا و بازگرداندن دولت منصور هادی به پایتخت پیشرفتی ندارد. مذاکرات صلح ۱۰۰ روزه‌ای که از آوریل ۲۰۱۶ شروع شده بود نیز به دلیل سرسختی دو طرف و عدم‌توافق آنها بر سر جدول زمانبندی حصول صلح سرانجام ناکام ماند.

روزنه‌های مثبت

 در ماه‌های اخیر ایران بیش از پیش به تلاش برای رساندن تسلیحات به حوثی‌ها و خیز برای تحکیم موقعیت خود در جهان عرب و تضعیف حکومت‌های سنی منطقه متهم شده است و عربستان هم چه به دلیل وضعیت فاجعه‌بار انسانی در یمن و چه به خاطر حمله به مراکز غیرنظامی یا استفاده از بمب‌های خوشه‌ای از سوی متحدان خود مثل آمریکا و بریتانیا هم آماج انتقاد است. با این همه از آتش‌بس و مذاکرات جدی صلح هنوز خبری نیست و در مجموع، به نظر می‌رسد که بحران یمن هم بیش از پیش به تابعی از مناقشات میان عربستان و ایران بدل شده است.

یک تحول بی‌سابقه دیگر در مناسبات عربستان و ایران در سال ۲۰۱۶ حضور بی‌سابقه فیصل ترکی، مقام سابق، ولی همچنان پرنفوذ عربستان در مراسم سازمان مجاهدین خلق و حمایت از سرنگونی جمهوری اسلامی بود. دیدار محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین با مریم رجوی، رهبر سازمان مجاهدین خلق، هم به پشتیبانی و تشویق عربستان نسبت داده می‌شود. ایران همچنین عربستان را متهم می‌کند که  پشتیبان آغاز فعالیت مسلحانه برخی از گروه‌های کرد در سال ۲۰۱۶ است.

به رغم تشدید خصومت‌های گاه بی‌سابقه در مناسبات تهران و ریاض در سال ۲۰۱۶، پایان این سال با برخی اتفاقات مثبت در این مناسبات هم همراه بود. در لبنان که از جمله به دلیل سایه سنگین مناقشه و رقابت منطقه‌ای عربستان و ایران بر صحنه سیاسی این کشور حزب‌الله و متحدانش دو سال تمام نمی‌توانستند با نیروهای مخالف بر سر گزینش رئیس جمهور توافق کنند، نهایتا این گره گشوده شد و میشل عون از رهبران مسیحی نزدیک به حزب‌الله رئیس جمهور شد. در عوض، مقام نخست‌وزیری به سعد حریری واگذار شد که جبهه سنی‌های مخالف حزب‌الله ، معروف به ائتلاف ۱۴ مارس را نمایندگی می‌کند و به نزدیکی به عربستان مشهور است.

علی‌اکبر ولایتی، مشاور عالی رهبر جمهوری اسلامی در مسائل بین‌المللی در اشاره‌ای به این رویداد نسبت به عربستان لحنی آشتی‌جویانه گرفت. او با این بیان این که «ایران با عربستان دشمنی ندارد» تحول در لبنان را نشانه‌ای از موفقیت همکاری و همراهی میان ریاض و تهران توصیف و ابراز امیدواری کرد که این اتفاق "در مورد سایر مسائل منطقه‌ای" هم تکرار شود.

چشم‌اندازی که روشن نیست

علاوه بر لبنان، تصمیم اخیر اوپک به کاهش سطح تولید خود تا ۶۰۰ هزار بشکه که در یک دهه اخیر بی‌سابقه بود نیز جنبه‌ای از کاهش خصومت و تنش میان ایران و عربستان تلقی می‌شود.

عربستان که در سال‌های اخیر با افزایش تولید نفت اهدافی متفاوت، از جمله محدودسازی امکانات مالی ایران را دنبال می‌کرد، حالا به کاهش این تولید و افزایش دوباره قیمت نفت در بازار جهانی رضایت داده است. این در حالی است که تصمیم اخیر اوپک ایران را از کاهش تولید معاف کرده و به این کشور اجازه داده است که تولید خود را به سطح قبل از تحریم‌ها برساند.

بیشتر بخوانید: «ایران و عربستان چاره‌ای جز حل اختلافات خود ندارند»

به رغم این نکات مثبت، و به رغم آن که مشخص شده که  پیروزی یک طرف در مناقشه عربستان و ایران بر سر هژمونی در منطقه قابل‌دسترس نیست، و این مناقشه بیش از پیش امنیت دو کشور را هم در معرض تهدید قرار داده است، ولی  ابعاد و عمق خصومت و دشمنی و  تشدید آن در سال ۲۰۱۶ کمتر جایی برای خوش‌بینی برای بهبود سریع مناسبات تهران و ریاض در سال ۲۰۱۷ باقی می‌گذارد.

ورای سمت و سوی تحولات نظامی و سیاسی در سوریه و یمن و عراق، به خصوص برای ریاض موضع‌گیری و رویکرد دولت دونالد ترامپ هم فاقد اهمیت نیست. رئیس جمهور جدید آمریکا گرچه در کارزار انتخابی‌اتش برخی مواضع منفی نسبت به عربستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس گرفت و تعهد آمریکا در قبال امنیت آنها را زیر سوال برد، ولی برخی از مقام‌های ارشد کابینه‌اش مناسبات خوبی با عربستان دارند و در عوض  موافق رویکردی سخت‌گیرانه نسبت به ایران هستند.

می‌توان گفت که در کنار روند جنگ‌های نیابتی ایران وعربستان و چشم‌انداز غیرروشن آنها، سیاست‌های دولت ترامپ و یارگیری‌های آن هم نقش کمی در چندوچون مناقشه ریاض و تهران نخواهد داشت، هر چند که تکرار تحولاتی مانند توافق در لبنان و اوپک و تراکم و سایه‌اندازی مثبت آن بر مناقشه میان دو کشور هم کاملا منتفی نیست.