«اینترنت ملی»، رویای دوردست مسئولان فن‌آوری و ارتباطات ایران
۱۳۹۰ فروردین ۱۸, پنجشنبه
جمعه، دوازدهم فروردین ماه، خبری در وب‌سایت «کمترین» منتشر شد که از راه‌اندازی «اینترنت ملی» در شهریورماه سال جاری خبر می‌داد. وب‌سایت «کمترین» خیلی زود اعلام کرد که این خبر «دروغ سیزده» بوده و حقیقت ندارد؛ وزارت ارتباطات و فن‌آوری نیز در بیانیه‌ای خبر افتتاح اینترنت ملی در شهریور ماه سال جاری را تکذیب کرد. با این حال تا همان وقت خبر در بسیاری از وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی بازنشر شده و واکنش‌های متعدد کاربران فضای مجازی را به دنبال داشت.
این اولین‌بار نیست که مسئولان دولتی ایران از طرح «اینترنت ملی» و جایگزین کردن شبکهی اینترنتی ملی به جای شبکهی جهانی صحبت کرده و خبر می‌دهند. پیش از این محمد سلیمانی، وزیر ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات در گفت‌وگویی با خبرگزاری فارس اعلام کرده بود:«طبق برنامه‌ی زمان‌بندی شده، چارچوب کلی شبکهی اینترنت ملی طراحی و تعیین شده و طراحی مفهومی این طرح نیز مراحل پایانی خود را طی می‌کند.»
سه سال بعد از این خبر، هنوز «اینترنت ملی» وارد فاز اجرایی هم نشده و به نظر نمی‌رسد به این زودی نیز چنین طرحی عملی باشد.
مسئولان از «اینترنت پاک» می‌گویند
نه تنها چندسالی است که مسئولان ارتباطات و فن‌آوری از طرح «اینترنت ملی» می‌گویند و هرازچندگاهی وعده‌ی تحقق این ایده در آینده‌ای نزدیک رامی‌دهند، که در اسفندماه سال گذشته، محمد سلیمانی، وزیر ارتباطات و فن‌آوری از تشکیل هسته‌های اولیه ایده «اینترنت پاک» در کشور هم خبر داد. سلیمانی گفت که ایران، نقطه‌ی شروع طرح «اینترنت پاک» خواهد بود و بعدتر اینترنت پاک در اختیار "همه بشریت" قرار خواهد گرفت.
علی حکیم جوادی، معاون وزیر ارتباطات نیز در اظهاراتی درباره‌ی چگونگی پروژه‌ی اینترنت پاک گفت:«اینترت پاک یک ایده است و باید دانشمندان، متفکران و متخصصان حوزه‌ی فن‌آوری اطلاعات درباره‌ی این ایده بحث کنند.»
ایران در آخرین گزارش «سازمان گزارشگران بدون مرز» به عنوان یکی از دوازده دشمن اینترنت در جهان شناخته شده و وضعیت سانسور و فیلترینگ اینترنت در ایران در سال گذشته شدت و اوج بیشتری گرفته است. ایران در فراهم کردن تجهیزات، امکانات و دانش فیلترینگ با چین، که پدر فیلترینگ اینترنت در جهان شناخته می‌شود، همکاری‌های نزدیکی دارد.
اینترانت در رویارویی با اینترنت
مهم‌ترین تفاوت اینترانت با اینترنت در محلی بودن ست. اینترانت یا «اینترنت ملی» نیز شبکه‌ای است که پروتکل‌های شبکهی اینترنت را پشتیبانی می‌کند، اما تا به امروز کارکرد آن در سطح ادارات یا موسسه‌های دولتی بوده است. اینترانت تاریخچه‌ای چندان مشخص ندارد، یکی از دستاوردهای دوران هنوز کوتاه اینترنت است.
اولین اینترانت‌در ایران از سال ۱۳۷۴ که نرم‌افزار سیستم عامل شبکه شرکت رایانه‌ای نت اسکیپ وارد ایران شد، نصب گردید و مورد استفاده قرار گرقت و به دلیل سهولت نصب اینترانت بر سیستم عامل شبکه، رواج یافت. اینترانت‌ها در سطح موسسات و ادارات، قرار است باعث تسهیل ارتباطات میان اعضای موسسه و اداره و ارتباط آن‌ها با مشتری شود. هم‌اکنون برخی از موسسه‌های دولتی ایران مثل دفاتر فروش بلیط‌های قطار یا برخی وزارت‌خانه‌ها و بانک‌ها از اینترانت استفاده می‌کنند.
اما مسئولان ارتباطات و فن‌آوری ایران با الهام از تلاش چین برای کنترل اینترنت کشور و راه‌اندازی نسخه‌ی بومی از شبکه‌های اجتماعی، موتورهای جست‌وجوگر و اخیراً مرورگر داخلی، تلاش دارند فعالیت‌های اینترنتی کاربران را با دقت بیشتری تحت نظر بگیرند و با شدت بیشتری محدود کنند. اما وزارت ارتباطات و فن‌آوری تا چه حد زیرساخت و امکانات لازم برای عملی کردن این خیال که چندسالی است هرازچندگاهی درباره‌اش داد سخن می‌دهند را در اختیار دارد؟
امین ثابتی، وبلاگ‌نویس حوزه‌ی فن‌آوری و مهندس مکانیک که در سال‌های اخیر به ویژه بحث‌های مربوط به «جنگ سایبری» و «جنگ نرم» در فضای وبلاگ‌نویسی فارسی را دنبال و تحلیل می‌کند به دویچه‌وله می‌گوید:«چین که استاد بزرگ و الگوی همه کشورهایی است که اینترنت را سانسور و فیلتر می‌کنند، هنوز نتوانسته اینترنت ملی در سطح کل کشور راه‌اندازی کند. مگر اینکه بخواهد شبکهی موازی با اینترنت راه بیندازد، به این معنا که اینترانتی برای دانشگاه‌ها و ادارات و موسسه‌های دولتی راه‌اندازی کند تا در صورت لزوم بتواند اینترنت جهانی را بر روی کاربر داخل ایران قطع کند، اما شبکهی موازی که برای بورکراسی خود به راه انداخته است، در سطح دانشگاه‌ها و ادارات و موسسه‌ها با دسترسی گزینشی به محتوا کار کند.»
سال‌هاست که بحث اینترنت ملی یا اینترانت در کشور چین، در اخبار حوزه‌ی فن‌آوری مطرح است. عده‌ای از کارشناسان بر این عقیده‌اند که چین به دنبال اجرایی کردن چنین طرحی است و طرح اینترنت ملی را برای عملی کردن سانسور کامل و کنترل کاربران اینترنت نیاز دارد. با این حال برخی هم بر این عقیده هستند که چین آن‌چنان هم که در اخبار مطرح می‌شود، تمایلی به اینترانت در سطح کل کشور ندارد. امین ثابتی معتقد است:«چین علاقه‌ای به عملی کردن طرح اینترنت ملی ندارد. چین موتور جست‌وجوگر، شبکهی اجتماعی داخلی و اخیراً هم که مرورگر خود را دارد و کنترل با معرفی نسخه‌های بومی جست‌وجوگر و مرورگر به اندازه کافی آسان هست. چین دارد کل وب‌سایت‌ها و امکانات اینترنت را عملاً بومی می‌کند و روش دسترسی کاربر را با این بومی‌سازی تحت کنترل دقیق درآورده است. دیگر نیازی به جداسازی کل شبکهی اینترنت خود از جهان ندارد.»
کاربران ایرانی در رویارویی با احتمال اینترنت ملی
بعد از آنکه شورای عالی انقلاب فرهنگی آیین‌نامه فیلترینگ را در دوران ریاست‌جمهوری سیدمحمد خاتمی تصویب و اجرایی کرد، دوران خوش و زودگذر اینترنت نسبتاً آزاد در ایران به پایان رسید و فیلترینگ سیستماتیک و گسترده‌ی وبلاگ‌ها و وب‌سایت‌ها در ایران آغاز شد. در مردادماه ۸۸ نیز «کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه» در پی تصویب ماده ۲۲ قانون جرایم رایانه‌ای به ریاست دادستان کل کشور تشکیل شد که فیلتر وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها را شدت و گستردگی بیشتری بخشید.
کاربران اینترنت در ایران و متخصصان فن‌آوری طرفدار آزادی اطلاعات در اینترنت، در طی این سال‌ها همواره تلاش کرده‌اند راه‌های جایگزینی برای عبور از فیلتر طراحی و معرفی کنند. از نشانی‌های اینترنتی جایگزین گرفته تا لینک‌های فیلتر شکن و نرم‌افزارهای عبور از فیلتر که بر کامپیوتر نصب می‌شود. اما اگر در آینده ادعاهای مسئولان فن‌اوری و ارتباطات عملی شده و «اینترنت ملی» جایگزین شود، چه باید کرد؟
امین ثابتی می‌گوید:«حقیقت این است که کاربر ایرانی راهی برای مقابله با چنین امکانی ندارد. مسئولان روزی از اینترنت ملی می‌گویند و روزی دیگر از اینترنت پاک که باز منظورشان همان اینترانت در سطح کل کشور است. اما هیچ جزئیات مشخصی ارائه نمی‌شود که این اینترنت پاک یا ملی یا هرچیز دیگر، چه ویژگی‌های فنی دارد، می‌خواهد چطور عمل کند و سازوکارش از چه قرار است. دولت در ایران، سرویس‌دهنده‌ی اینترنت است و واقعیت این است که اگر بخواهد سرویس را قطع کند، به راحتی می‌تواند و کسی هم کاری نمی‌تواند بکند. وقتی هم کل ارتباط اینترنتی کاربر قطع شود، دیگر راهکار جایگزینی نمی‌تواند پیدا کند.»
چندسالی است که از طرح «اینترنت ماهواره‌ای» برای کمک به کاربران اینترنت در کشورهای تحت سرکوب در مجامع سیاسی و فن‌آوری صحبت می‌شود. ارسال امواج اینترنتی از طریق ماهواره‌که استفاده از آن در ایران فراگیر است، به نظر عملی‌ترین راه‌حل ممکن برای مقابله با احتمال اینترنت ملی می‌رسد.
در مبارزات مردمی ماه‌های اخیر در خاورمیانه و شمال آفریقا، به‌ویژه در مصر، روزهایی بود که دولت به طور کامل شبکهی تلفن‌های کشور را از کار انداخت. شبکهی اجتماعی «توئیتر» و شرکت «گوگل» برای کمک به فعالان معترض امکان تلفن زدن از طریق توئیتر برای خبررسانی را در اختیار کاربران این کشور قرار دادند. امین ثابتی اما معتقد است اگر روزی ایران طرح اینترنت ملی را محقق کند، تنها امکان جایگزین عملی که تا به امروز ساخته شده همان اینترنت ماهواره‌ای است. او می‌گوید:« شبکه‌های اجتماعی، شبکه‌های اطلاع‌رسانی هستند و از نظر فنی به هیچ‌وجه امکانات لازم برای مقابله با اینترنت ملی را در اختیار کاربر قرار نمی‌دهند. این شبکه‌ها امکانات فنی چندان پیچیده و مجهزی ندارند و به عبارتی کار فنی محسوب نمی‌شوند.»
تاسیس «اینترنت ملی» در برنامه‌ی پنجم توسعه‌ی کشور نیز پیش‌بینی شده و در دسته‌ی اهدافی است که دولت موظف به تحقق آن شده است. با این که مسئولان هرازچندگاهی از این طرح و فازهای اجرایی آن صحبت کرده و وعده‌ی تحقق می‌دهند، معلوم نیست با تجربه‌ی کدام کشور و چه زیرساخت‌ها و امکاناتی می‌خواهند این رویا را عملی کنند و جزئیات چنین طرحی از چه قرار خواهد بود.
فرناز سیفی
تحریریه: یلدا کیانی