پس از سه دهه موجودیت جمهوری اسلامی ایران، در پی مناقشه بر سر نتایج دهمین دور انتخابات ریاست جمهوری، بحث بر سر دو عنصرِ از نظر برخی متناقض "اسلامیت" و "جمهوریت" در ایران بالا گرفته است. در پی، نظر شماری از شخصیت‌های روحانی را انعکاس می‌دهیم که از نظر برخی از ایشان این بحث به عامل شکاف درون روحانیت شیعه بدل شده است. در این زمینه هنوز تمامی مراجع تقلید نظر نداده‌اند ولی برخی با صراحت موضع گرفته‌اند.

آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در خطبه‌های خود در ۲۶ تیرماه ۱۳۸۸، با اشاره به روایت‌هایی از صدر اسلام گفت که بر پایه‌ی «قانون اساسی همه چیز کشور ما به رأی مردم است». وی گفت که حتا مقام رهبری از طریق انتخاب مستقیم مجلس خبرگان، منتخب مردم است. وی افزود، دیگر نهادها، مانند ریاست جمهوری، نمایندگان مجلس و اعضای شوراهای شهر نیز همه منتخب مردم هستند. هاشمی رفسنجانی گفت که "اسلامیت" بدون "جمهوریت" قابل تحقق نیست. وی افزود: «آن‌جا که رأی مردم نباشد، آن حکومت اسلامی نیست».

رئیس مجلس خبرگان رهبری از بحرانی نام برد که جمهوری اسلامی در آن گرفتار است و گفت که باید اعتماد مردم را به نظام بازگرداند. وی خواستار آزادی زندانیانی شد که در پی ناآرامی‌های پس از انتخابات دستگیر شده‌اند. وی گفت که باید از خانواده‌ی زندانیان و قربانیان دلجویی شود تا با سعه‌ی صدر بتوان اعتماد مردم را بار دیگر جلب کرد.

آیت‌الله یزدی: مشروعیت از جانب خداست و نه مردم

این سخنان رفسنجانی واکنش تند روحانیان محافظه‌کار را به دنبال آورد. یکی از این روحانیان آیت‌الله محمد یزدی بود.

به گزارش خبرگزاری فارس، آیت‌الله یزدی در دیدار با مدیران این خبرگزاری در حالی‌که از "حکومت اسلامی" و نه از "جمهوری اسلامی" سخن می‌گفت، اظهار داشت: « مردم در نظام اسلامی بیشترین كمک و حمایت برای امكان اجرای حكومت الهی را دارند، نه برای دادن حق حاكمیت. در حكومت اسلامی حق حاكمیت از ناحیه خدا است و حمایت مردم ابزار و وسیله‌ای برای اجرا و پیاده كردن است. مشروعیت حكومت از ناحیه‌ی خداوند است و مقبولیت حكومت و قدرتِ عمل از ناحیه مردم است. به همین دلیل می‌توان گفت، با عدم حضور مردم حق حاكمیتِ حاكم از بین نمی‌رود».

اطلاعیه‌ی بخشی از نمایندگان مجلس خبرگان در تأیید نظر آیت‌الله یزدی

در پی سخنان آیت‌‌الله یزدی، بخشی از نمایندگان مجلس خبرگان متنی تنظیم کردند و نسبت به سخنان هاشمی رفسنجانی موضع گرفتند. این متن در اول مرداد ۸۸ از سوی خبرگزاری فارس منتشر شد.

در متن این اطلاعیه آمده است: «ولایت مطلقه‌ی فقیه، استمرار راه انبیا و امامان است (...) اعتبار همه مناصب و مقامات حكومتی و مشروعیت تصرفات و تصمیم‌ها و اقدامات آنها در قلمرو مسائل عمومی و وظایف قانونی، ناشی از نصب مستقیم و یا غیرمستقیم و تایید ولی فقیه است».

در این اطلاعیه که متعلق به بخشی از فقهای خبرگان است، در رابطه با مشروعیت رئیس جمهوری منتخب مردم آمده است: «اگر تنفیذ انتخاب مردم از سوی ولی فقیه صورت نگیرد، ریاست جمهوری، طاغوت است و مشروعیت ندارد».

این فقها در رابطه با رأی مردمی که رئیس جمهوری را انتخاب کرده‌اند، معتقدند: «رئیس‌جمهوری با اعتماد و انتخاب مردم و تنفیذ رای ملت از سوی رهبری، مشروعیت و اعتبار كسب می‌كند و به مثابه بازوی اجرایی ولی فقیه است». به عبارت دیگر، رأی مردم باید مورد تنفیذ و تأیید رهبری قرار گیرد تا مشروعیت پیدا کند.

در بخشی دیگر از این اطلاعیه درباره‌ی وظایف رئیس جمهوری چنین می‌خوانیم که رئیس جمهوری «موظف است سیاست‌ها و خط مشی دولت را بر اساس سیاست‌ها و رهنمودهای رهبری، ترسیم و اجرا كند، در غیر این صورت اعتبار شرعی و قانونی ندارد».

در برخی رسانه‌های حامی دولت اشاره شده که این متن به تصویب اکثریت نمایندگان مجلس خبرگان رسیده است. شماری از آنها از رقم ۵۰ نماینده نام برده‌اند.

با انتشار این بیانیه، برخی روزنامه‌ها و رسانه‌ها نوشتند، از آن‌جا که نام نمایندگان در زیر متن نیامده است، بنابراین نمی‌توان گفت که اکثریت نمایندگان مجلس خبرگان با این متن موافق بوده‌اند.

حمایت صریح آیت‌الله دستغیب از هاشمی رفسنجانی

هم‌زمان آیت‌الله سید علی محمد دستغیب که از مراجع تقلید است، نامه‌ای انتشار داد. وی در نامه‌‌ی خود خطاب به هاشمی رفسنجانی ضمن حمایت از مواضع وی در نماز جمعه تهران، از دیگر مراجع تقلید نیز خواست تا به نفع مردم موضع بگیرند و نگذارند شائبه‌ی جدایی مراجع از مردم پیش بیاید.

وی گفت که به کار گرفتن سلاح سرد و گرم علیه زندانیانی که مقلدین مراجع هستند، به نفع نظام نیست و این‌گونه نمی‌توان نظام را حفظ کرد. آیت‌الله دستغیب افزود که باید به خواسته‌های میرحسین موسوی، مهدی کروبی و محسن رضایی گوش فرا داد و این امر دوستی با مردم را تضمین می‌کند.

آیت‌الله منتظری: رضایت مردم، شرط مشروعیت و مقبولیت

آیت‌الله حسینعلی منتظری نیز طی نامه‌ای در ۳۰ تیرماه نوشت که «مشروعیت و مقبولیت نظام بستگی به رضایت و آراء اکثریت مردم دارد، و این مسئله‌ای است که هنگام تصویب قانون اساسی مورد توافق خبرگان ملت قرار گرفت و در مقدمه و اصول متعدد قانون اساسی به آن اشاره شده است».

این مرجع تقلید خطاب به مهدی کروبی افزود: «متأسفانه امروز کار به جایی رسیده است که از حضور مردم در صحنه به شکل مسالمت‌آمیز و شنیدن صدای حق‌طلبی آنان، وحشت وجود دارد».

«اقبال عمومی شرط اصلح بودن رهبر است»

محسن غرویان، از استادان حوزه‌ی علمیه، ضمن حکیمانه خواندن سخنان هاشمی رفسنجانی در روز نماز جمعه، گفت که سخنان وی باید توسط مراجع ذیربط جدی گرفته شود و درباره آن فکر کنند ‌تا راهکارهای اجرایی برای آنها بیابند.

غرویان که از شاگردان آیت‌الله مصباح یزدی است، در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا اظهار داشت که پس از مطرح‌شدن مسئله‌ی تأثیر رأی مردم در مشروعیت نظام، در میان روحانیت شکاف ایجاد شده است.

وی با استناد به سخنان هاشمی رفسنجانی در مورد روایت‌هایی که از صدر اسلام آورده بود، گفت که این روایت بدین معناست که اگر دو مجتهد واجد شرایط رهبری، در یک سطح قرار داشته باشند، حاکم شرع از میان آنها قطعا کسی را انتخاب می‌کند که دارای رای اکثریت مردم است. از نظر غروی، بر این اساس می‌توان درصدی از مشروعیت را ناشی از اقبال مردم دانست که یکی از مصادیق اصلح بودن رهبر، همین اقبال عمومی است.

وی افزود که بدین‌گونه می‌‌توان مبنایی فقهی یافت که اکثریت مردم در مشروعیت حکومت سهم دارند. وی از واکنش‌های بی‌ادبانه‌ی برخی نسبت به خطبه‌های هاشمی رفسنجانی ابراز تأسف کرد.

انصاری راد: حکومت جز با رضایت مردم امکان‌پذیر نیست

حجت‌الاسلام حسین انصاری راد، رئیس کمیسیون اصل ۹۰ مجلس ششم، نیز ضمن تأیید شکاف در روحانیت بر سر مسئله‌ی مشروعیت و مقبولیت، گفت که حكومت زور و دیكتاتوری در اسلام وجود ندارد و جز با رضایت واجماع مردم، حكومت مشروع امكان‌پذیر نیست. وی در این رابطه به نظر برخی روحانیان اشاره کرد که معتقدند جمهوریت شرک است.

به گزارش سایت خبری و تحلیلی "سلام" به نقل از روزنامه‌ی "صدای عدالت"، انصاری راد گفت: «آقای مصباح تصریح می‌كند كه "جمهوریت شرک است و ما الحمدالله از این شرک مبرا هستیم».

انصاری راد گفت که آیت‌الله مصباح یزدی آرای مردم را صریحا به هوس‌های مردم تعبیر می‌كند و حتی انتخاب و رأی مردم را صرفا از آن جهت مجاز می‌داند كه ولی فقیه دستور داده است.

نویسنده: داود خدابخش

تحریریه: پارسا بیات