در شهریور ۱۳۹۱ لکه‌های نفتی در سواحل گیلان و مازندران پیدا شدند. سازمان بنادر اعلام کرد بیش از ۲۵ تن لکه نفتی جمع‌آوری شده است. وزن‌ لکه‌ها این‌بار ۱۱ تن سنگین‌تر از گلوله‌هایی است كه تابستان ۱۳۸۸ به سواحل گیلان رسید. مقام‌های ایرانی گفتند منشاء این آلودگی‌ها چاه‌های نفتی آذربایجان بوده است.

راسیم ستارزاده مدیركل وزارت محیط زیست جمهوری آذربایجان ضمن تکذیب ادعای ایران، سرازیر شدن فاضلاب‌های صنعتی و خانگی ایران به خزر را دلیل اصلی آلودگی دانست. کارشناسان تائید می‌کنند که حدود ۹۰۰ میلیون مترمکعب فاضلاب که ۱۱۷ میلیون مترمکعب آن تصفیه نشده بود، در سال گذشته وارد آب دریای خزر شده است.

نماینده‌ی مجلس: آلودگی نفتی نصیب ما می‌شود

کمال‌الدین پیرموذن، نماینده‌ی اردبیل و عضو فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی گفته است که "هیدروکربن را کشورهای ساحلی می‌گیرند و تفاله‌ها و آلودگی‌ها نصیب ما می‌شود". پیرموذن خبر داد فراکسیون محیط زیست مجلس مسئله‌‌ی لکه‌های نفتی خزر را بررسی می‌کند.

خبرگزاری مهر از قول این نماینده‌ی مجلس ایران می‌نویسد: «لکه‌های نفتی چاه‌های نفت کشور آذربایجان باعث آسیب رسیدن به سواحل و اتلاف وقت و هزینه برای پاکسازی این مناطق از لکه‌ها شد.» عبدالرضا کرباسی، معاون دریایی سازمان حفاظت از محیط زیست نیز اعلام کرد، موضوع لکه‌های نفتی دریای خزر از طریق مراکز بین ‌المللی برای دریافت خسارت پی‌گیری خواهد شد. این مقام ایرانی همچنین گفته است، لکه‌‌‌های نفتی برای آنالیز به وزارت نفت ارسال شده و طرح شکایت ۶ تا 7 ماه طول خواهد کشید.

تبدیل دریای خزر از گردشگری به صنعتی

علی اصولی، مدیرعامل شركت نفت خزر از برنامه‌ریزی برای اجرای ۶ پروژه‌ی نفتی در حوزه دریایی خزر و از برپائی "عسلویه ای دیگر در خطه مازندران" خبر داده و گفته است: «كشف نفت در خزر حاصل دو سال تلاش مستمر متخصصان ایرانی در این منطقه است. چهره‌ی خزر باید از گردشگری به صنعتی تبدیل شود، كشف نفت در دریای خزر می‌تواند ضمن کمک به توسعه‌ی استان، در توازن صنعتی شمال و جنوب كشور نیز بسیار موثر باشد.»

دکتر هومن پیمانی پژوهشگرارشد موسسه مطالعات انرژی دانشگاه ملی سنگاپور در گفت‌وگو با دویچه وله می‌گوید: «تمامی کشورهای حوزه خزر در حال استخراج نفت و گاز از منابع دریا هستند. اگر ایران نخواهد از این منابع استفاده کند، برخی از منابعی که در محدوده‌ی جغرافیایی ایران قرار گرفته‌اند، ممکن است در آینده وجود نداشته باشد و فقط کشورهای آذربایجان و ترکمنستان از آن‌ها استفاده کنند، بنابراین برای ایران ضرورت دارد که از قافله عقب نیافتند و شروع به استخراج نفت کند.»

این کارشناس معتقد است که دسترسی به نفت و گاز خزر مالکیت ایران را هم بر این منابع تثبیت خواهد کرد.

طرح ایران برای جلوگیری از ورود فاضلاب به خزر

اما بسیاری از فعالین زیست محیطی در ایران از سیاست‌های دولت انتقاد می‌کنند که "فاجعه‌ی پهنه‌ی آبی شمال" را جدی نمی‌گیرد و به دریای خزر فقط در رابطه با استخراج نفت توجه می‌کند. محمدرضا فاطمی، متخصص محیط زیست دریا در گفت گو با پایگاه خبری "جام جم آنلاین" هشدار می‌دهد: «مشكل خزر فقط آلودگی نفتی نیست، چون آلودگی میكروبی در این دریا نیز بسیار بالاست، به همین علت ما به گردشگران توصیه می‌كنیم كه از شنا‌كردن در خزر جدا خودداری كنند.»

فاطمی از سرازیر شدن فاضلاب‌ها به خزر هم انتقاد می‌کند و می‌گوید:«سال‌هاست كه پمپ‌بنزین‌ها و تعویض روغنی‌ها رودخانه‌ی سفیدرود را آلوده و میلیون‌ها لیتر مواد نفتی را وارد خزر می‌كنند.»

این کارشناس ضمن انتقاد از "ضعف مدیریت در راه‌اندازی سیستم تصفیه فاضلاب شهرهای ساحلی" می‌گوید: «خزر در حال حاضر در بخش ساحلی از نظر آلودگی میكروبی به اشباع رسیده و تا حد زیادی توان خودپالایی را از دست داده است. سواحل خزر همیشه از نظر میكروبی آلوده است، اما از نظر مواد نفتی این آلودگی كمتر است و هنوز خزر قادر است این آلودگی‌ها را دفع كند.»

انتقادها و اعتراض‌ها به سرازیر شدن فاضلاب‌ها به دریای خزر سبب شد که مقام‌های ایرانی چاره‌اندیشی کنند. عبدالرضا کرباسی معاون دریایی سازمان محیط زیست خبر داد که بزودی "استاندارد تخلیه فاضلاب در دریای خزر" تدوین و برای اجرای آن در بهمن ۱۳۹۱ به استان‌های ساحلی ابلاغ خواهد شد.

کرباسی تائید کرد که ایران تا کنون هیچ استانداردی در زمینه‌ی تخلیه فاضلاب نداشته است و پس از تصویب این طرح در هیات دولت از ورود غیر مجاز هر گونه پساب خانگی و صنعتی به آب‌های خزر جلوگیری خواهد شد.

فاضلاب‌های جمهوری آذربایجان تصفیه می‌شود

عدم تصفیه فاضلاب‌ها در ایران انتقاد مسئولین زیست محیطی کشورهای ساحلی را نیز برانگیخته بود. رستم ستارزاده، مدیركل وزارت محیط زیست جمهوری آذربایجان در گفت‌وگو با خبرگزاری "ترند" این کشور گفته است که بیشترین آلودگی دریای خزر نه آلودگی نفتی، بلکه آلودگی ناشی از فاضلاب‌های خانگی، کشاورزی و صنعتی است که ایران بیشترین سهم را در آن دارد.

وی به ترند گفته است: «عمده‌ترین عامل آلایش دریای خزر، آلاینده‌هایی است که از خشکی به دریا سرازیر می‌شود و با توجه به این‌که کثرت جمعیت ساحل‌نشین ایران از همه کشورهای ساحلی دریای خزر بیشتراست و فاضلاب‌ها بدون گذشتن از دستگاه‌های تصویه آب، به دریای خزر ریخته می‌شود، ایران بیشترین آلودگی را در این دریا بوجود می‌آورد، درحالی‌که فاضلاب‌های آذربایجان در پی عبور از فیلترها و دستگاه‌های تصفیه بسیار مدرن به دریای خزر ریخته می‌شود.»

استفاده‌ی آذربایجان از فن‌آوری شوروی سابق

دکتر بهروزعبدالوند، هماهنگ‌کننده‌ "مرکز تحقیقات حوزه‌خزر در برلین" اظهارات مقام آذربایجانی را رد می‌کند. وی ضمن استقبال از "استاندارد شدن فاضلاب‌های ایران" خاطرنشان می‌کند: «بخشی از نفت جمهوری آذربایجان به دلیل به‌کارگیری فن‌آوری‌های دوران شوروی سابق به دریا سرازیر می‌شود. حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد از نفت آذربایجان با دستگاه‌های زمان شوروی سابق تولید می‌شود.» آقای عبدالوند نتیجه می‌گیرد که مشکل زیست محیطی دریای خزر نباید سیاسی شود و باید چاره‌ای مشترک، جدی و عملی برای اکوسیستم آن اندیشید.

وی تاکید می‌کند:«مرکز تحقیقاتی ما در برلین به کشورهای حوزه خزر پیشنهاد کرده که برای حفظ محیط زیست دریای خزر کنترل آلوده‌کننده‌های آن را به عهده بگیرد.

آلودگی دریای خزر موجب نگرانی بسیاری از متخصصان زیست محیطی شده است. شرکت کنندگان کنفرانس محیط زیست دریای خزر که اواسط مهر ۱۳۹۱ در ماخاچ قعله، پایتخت جمهوری داغستان برگزار شد، هشدار دادند آلودگی خزر به بالاترین مقدار خود رسیده است.

این کارشناسان طی بیانیه‌ای هشدار دادند: «طمع برای استخراج نفت و گاز از دریای خزر، چشم مسئولین پنج کشور ساحلی را نسبت به مشکلات عمده‌ی این دریا، همچون آلودگی و انقراض گونه‌های جانوری کور کرده‌است.» آن‌ها نوشتند که اکوسیستم دریای خزر در هیچ زمانی به اندازه امروز با تهدیدهای زیست‌محیطی روبه‌رو نبوده‌است.

در سال گذشته ۹۰۰ میلیون مترمکعب فاضلاب وارد خزر شد که ۱۱۷ میلیون متر مکعب آن تصفیه نشده بود. بر اساس اطلاعات کارشناسان انستیتوی دریای خزر داغستان، حدود ۳۰ درصد فیل‌ماهی‌ها و ۷۰ درصد اوزون‌برون‌ها که از انواع ماهیان خاویاری دریای خزرهستند، به بیماری‌هایی مبتلا بودند که بر اثر آن بافت عضلانی‌شان تخریب شده‌ است.

سهم کشورهای حوزه‌ی دریای خزر در آلودگی

به‌نظر کارشناسانی که با دویچه‌وله گفت‌وگو کرده‌اند، بیشترین آلایش از طریق فاضلاب‌های خانگی سهم ایران است. از سوی دیگر مقام‌های ایرانی از اکتشاف دومین چاه نفتی در "میدان سردار جنگل" نیز خبر داده‌اند و این میدان آماده‌ی حفاری می‌شود.

در میان آلاینده‌های صنعتی قزاقستان و روسیه بیشترین سهم را دارند. جمهوری آذربایجان روزانه تا ۶۵۰ هزار بشکه نفت از میادین "آذری- چراغ" و "گونشلی" استخراج می‌کند. این کشور نفت ترکمنستان و قزاقستان را نیز ترانزیت می‌کند.

پس از دو دهه رایزنی، پنج کشورحوزه دریای خزر نتوانسته‌اند پیرامون وضعیت حقوقی این دریا به توافق برسند. از سال ۲۰۱۰ کشورهای ساحلی توافق کردند که یک دور دیدارمیان اعضای کمیسیون منابع مشترک زیست آبی ۵ کشور ساحلی انجام بگیرد، اما تابحال نشست نتیجه‌بخشی برگزار نشده است. کارشناسان با توجه به وضعیت کنونی زیست محیطی دریای خزر معتقدند که باید منتظر فجایع عمیق‌تری در این دریا بود.