"بزرگترین ناپدید شدن قهری در ایران" در تابستان ۱۳۶۷
۱۴۰۱ شهریور ۹, چهارشنبه
عفو بینالملل، اعدامشدگان سال ۱۳۶۷ در ایران را ناپدیدشدگان قهری قلمداد کرده و از شورای حقوق بشر سازمان ملل خواسته تا ساز و کاری برای تحقیق در این زمینه فراهم آورد.
تبلیغات
سازمان عفو بینالملل به مناسبت ۳۰ اوت، روز جهانی ناپدیدشدگان قهری، در گزارش مفصلی به موضوع ناپدیدشدگان قهری در کشورهای ایران، سوریه، آرژانتین، سریلانکا و زیمبابوه پرداخته است.
در این گزارش، ناپدیدشدگان قهری کسانی معرفی شدهاند که "انگار در چشم به هم زدنی از کره زمین محو شدهاند".
عفو بینالملل در ادامه نوشته است: «در چنین مواردی، مسئولان حکومتی (یا افرادی که با رضایت دولت عمل میکنند) فرد مورد نظر را از خیابان یا محل زندگیاش میربایند و بعد این اقدام را انکار میکنند یا از دادن اطلاعات درباره سرنوشت و محل نگهداری آن فرد امتناع میورزند.»
ناپدیدسازی قهری طبق قوانین بینالمللی، جرم قلمداد میشود.
بر اساس این گزارش، "مدافعان حقوق بشر، نزدیکان و خویشاوندان کسانی که پیشتر ناپدید شدهاند، شاهدان عینی و همچنین وکلا" از جمله کسانی هستند که به طور ویژه هدف ناپدیدسازی قهری قرار میگیرند. مردان بیشتر از زنان هدف این جرم هستند.
کنوانسیون بینالمللی "حمایت از تمامی اشخاص در برابر ناپدیدسازی قهری" در سال ۲۰۱۰ اجرایی شد. این کنوانسیون، ناپدیدسازی قهری را جرمانگاری کرده و اقداماتی را که دولتها باید به منظور جلوگیری از وقوع این جرم و همچنین تسهیل تحقیق و بررسی و پیگرد قانونی مرتکبان اتخاذ کنند، بر شمرده است.
در گزارش عفو بینالملل، ناپدیدشدن قهری یک معضل جهانی دانسته شده که این نهاد حقوق بشری موارد آن در کشورهایی با بالاترین میزان این جرم را مستند کرده است.
گستردهترین ناپدید شدن قهری در ایران
گستردهترین مورد ناپدید شدن قهری در ایران در تابستان سال ۱۳۶۷ اتفاق افتاد. در این سال هزاران زندانی سیاسی که در حال گذراندن احکامشان در زندان بودند، با حکم آیتالله خمینی و در دادگاههایی چند دقیقهای بار دیگر محاکمه و به اعدام محکوم شدند.
اجساد این زندانیان هرگز به خانوادههایشان تحویل داده نشد و محل دفن آنها نیز به طور رسمی هیچگاه اعلام نشده است. از این رو، سازمان عفو بینالملل آنها را جزو ناپدیدشدگان قهری قرار داده است.
بنا بر گزارش عفو بینالملل، این روند همچنان در ایران ادامه دارد: «نهادهای امنیتی و اطلاعاتی به شکل سازمانیافته زندانیان عقیدتی و سایر کسانی که به دلایل سیاسی بازداشت میشوند را برای هفتهها یا حتی ماهها در وضعیت ناپدیدشدگی قهری قرار میدهند. قربانیان ناپدیدسازی قهری، طی این مدت، معمولاً تحت شکنجه و سایر رفتارهای بیرحمانه، غیرانسانی و تحقیرکننده قرار میگیرند.»
این سازمان حقوق بشری همچنین مواردی را مستندسازی کرده که در آن، افراد متعلق به اقلیتهای قومی و مذهبی اعدام شده و حکمشان مخفیانه اجرا شده است و محل دفن آنها نیز به خانوادههایشان اطلاع داده نشده است.
به گزارش سازمان حقوق بشر کردستان در دهه ۱۳۹۰، ۱۸ زندانی سیاسی کرد در ایران اعدام شدهاند، بدون آنکه اجسادشان به خانوادهها تحویل داده شود و یا محل دفن آنها مشخص باشد. از جمله این اعدامشدگان میتوان از حبیبالله گلپریپور، زانیار و لقمان مرادی و رامین حسین پناهی نام برد.
این موارد نشان میدهند که ناپدیدسازی قهری مخالفان جمهوری اسلامی همچنان ادامه دارد و عاملان و آمران آن با مصونیت از مجازات به این جرم ادامه میدهند.
به همین دلیل سازمان عفو بینالملل از شورای حقوق بشر سازمان ملل درخواست کرده: «هر چه سریعتر سازوکاری برای گردآوری، نگهداری و تجزیه و تحلیل مدارک و اسناد مربوط به جدیترین جنایات بینالمللی ارتکابیافته در ایران، از جمله جرائم سابق و جاری مربوط به کشتار زندانیان در سال ۱۳۶۷، تاسیس کند تا زمینه محاکمههای کیفری در آینده را فراهم نماید و مسیرهای دستیابی بازماندگان و خانوادههای کشتهشدگان به حقیقت، عدالت و تسهیلات جبرانی را مشخص کند.»
به نوشته عفو بینالملل در شهریورماه ۱۳۹۹ گروهی از کارشناسان حقوق بشر سازمان ملل درباره ادامه تخلفات حقوق بشری حکومت ایران به مقامات این کشور هشدار دادند و پرونده کشتار زندانیان در سال ۱۳۶۷ را از مواردی دانستند که میتواند "جنایت علیه بشریت" شناخته شود.
این کارشناسان نوشتند: «اگر دولت ایران به عدم اجرای تعهدات خود تحت قوانین بینالمللی حقوق بشر ادامه دهد، ما از جامعه بینالمللی میخواهیم که برای انجام تحقیقات در این زمینه اقدام کند از جمله از طریق تاسیس یک [ساز و کار] تحقیقاتی بینالمللی.»
این درخواست یک سال بعد در مرداد ۱۴۰۰ از سوی کارگروه ناپدیدسازی قهری یا ناخواسته سازمان ملل دوباره مطرح شد.
در گزارش عفو بینالملل به موارد ناپدیدسازی قهری در چند کشور دیگر نیز اشاره شده است، از جمله در سوریه.
در این کشور از سال ۲۰۱۱ و آغاز جنگ داخلی تا کنون حدود ۸۲ هزار نفر قهرا ناپدید شدهاند که تنها دوهزار نفر از آنان توسط گروههای مسلح مخالف دولت و داعش ربوده شدهاند و بقیه توسط رژیم سوریه.
در تابستان ۲۰۱۸ دولت سوریه مرگ ۱۶۱ نفر از این ناپدیدشدگان را تایید کرد.
سریلانکا یکی از بالاترین آمارهای ناپدیدسازی افراد را در سطح جهان دارد؛ حدود ۶۰ تا ۱۰۰ هزار نفر از اواخر دهه ۸۰ میلادی در این کشور ناپدید شدهاند.
آرژانتین یکی از شناخته شدهترین موارد ناپدید شدن قهری است. در زمان حکومت نظامی در این کشور آمریکای جنوبی در سالهای ۱۹۷۶ تا ۱۹۸۳، نیروهای امنیتی حدود ۳۰ هزار نفر را ربودند که سرنوشت بسیاری از آنها هنوز نامعلوم است.
ابراهیم رئیسی و اعدامهای سال ۶۷ به روایت تصویر
ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران شده است. وظیفه او اما در ۲۷ سالگی بعنوان معاون دادستان عضویت در هیئتی بود که حکم اعدام هزاران زندانی سیاسی را بدون محاکمه صادر کرد. گزارش تصویری زیر مروری است بر آن جنایت و دستاندرکارانش.
عکس: IHR
دادستان در ۲۰ سالگی؟
ابراهیم رئیسی که رئیس جمهور ایران شده، مدت کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فعالیت قضایی خود را در ۲۰ سالگی به عنوان دادستان کرج و سپس همدان آغاز کرد. او در سال ۱۳۶۴ به تهران منتقل شد و جانشین دادستان این شهر شد. رئیسی در این سمت عضو "هیئت مرگ" شد و احکام اعدام هزاران نفر را امضا کرد. (عکس در کنار اسدالله لاجوردی، رئیس پیشین زندان اوین و دادستان انقلاب تهران و اسدالله جولایی)
عکس: Keyhan
جنایتی بزرگ در تاریخ نوین ایران
طی دوماه مرداد و شهریور سال ۱۳۶۷ هزاران زندانی سیاسی که حتی بعضی از آنها مدت محکومیت خود را به اتمام رسانده بودند ولی همچنان زندانی بودند و به اصطلاح "ملی کشی" میکردند، اعدام شدند. تعداد دقیق اعدامها هرگز فاش نشد. تعداد قربانیان این واقعه نزد مراجع مختلف متفاوت و تا ۴۴۸۴ نفر تخمین زده میشود. گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل تعداد زندانیان سیاسی اعدامشده را دستکم ۱۸۷۹نفر اعلام کردهاست.
عکس: IHR
پیشزمینه تاریخی
در مورد علل اعدامهای دستهجمعی در تابستان سال ۶۷ نظرات مختلفی وجود دارد: برخی معتقدند این اعدامها نتیجه جدال جمهوری اسلامی با سازمان مجاهدین ومشخصا واکنش به عملیات "فروغ جاویدان" بوده است. روایت قویتر اما این است که کشتار زندانیان سیاسی از قبل برنامهریزی شده بود، به خصوص که زندانیان اعدام شده فقط اعضای مجاهدین نبودند، بلکه از اعضای گروههای چپ همچون راهکارگر، فدائیان و حزب توده نیز بودهاند.
عکس: Akhbar-rooz
حکم آیتالله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی
پس از قبول قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل و متعاقب آن حمله سازمان مجاهدین و عملیات "مرصاد" ، روح الله خمینی در حکمی افرادی را مامور بررسی مجدد وضعیت زندانیان کرد و نوشت:« کسانی که در زندانهای سراسر کشور بر سر موضع نفاق خود پافشاری کرده و میکنند، محارب و محکوم به اعدام میباشند و تشخیص موضوع نیز در تهران با رای اکثریت آقایان حجتالاسلام نیری و جناب آقای اشراقی و نمایندهای از وزارت اطلاعات میباشد».
عکس: Eghtesadnews.ir
نقش سید احمد خمینی در صدور حکم قتلعام
آیتالله منتظری که در آن زمان جانشین آیتالله خمینی، رهبر جمهوری اسلامی بود در خاطرات خود که سالها بعد منتشر کرد مینویسد که "در آن زمان گفته میشد که نامه اول به خط سید احمد خمینی نوشته شدهاست و در مورد نامه دوم هم آشکارا دستخطِ سؤالکننده و پاسخ دهنده نامه یکسان است". آیتالله منتظری به علت انتقادهایش از سمت خود غزل شد و در حصر خانگی درگذشت.
عکس: jamaran.ir
اعضای هیئت مرگ
گرچه در حکم خمینی از اسامی مرتضی اشراقی (سمت راست- دادستان تهران)، حسینعلی نیری (رئیس هیئت – نفر وسط) و مصطفی پور محمدی (نماینده سازمان اطلاعات- سمت چپ) یاد شده، اما ابراهیم رئیسی (معاون دادستان- پائین سمت راست) و اسماعیل شوشتری (رئیس سازمان زندانها – پائین سمت چپ) نیز در جلسات و صدور احکام حضور داشتند. ابراهیم رئیسی در آن زمان ۲۷ ساله بود.
عکس: Iranhr
آغاز اعدامها
یرواند آبراهامیان تاریخنگار ایرانی مینویسد: «روز جمعه ۲۸ تیرماه ۱۳۶۷ درهای زندانها بسته و تلفنها قطع شد. تلویزیونها را از برق کشیدند و از توزیع نامهها، روزنامهها و بستههای دارویی خودداری ورزیدند. ساعات ملاقات حذف شد و بستگان زندانیان را از حول و حوش زندانها پراکنده ساختند. رفتوآمد زندانیان به مکانهای عمومی مانند درمانگاهها، کارگاهها، قرائت خانهها، تالارهای تدریس و حیاطها ممنوع شد.»
عکس: Private
سئوالات مرگ و زندگی
به گفته آبراهامیان، هیئت اعدام در تهران به زندانیان اطمینان میدادند که چند سؤال برای "اعطای عفو عمومی" میپرسند. در مورد مجاهدین میپرسیدند "آیا حاضر به معرفی یاران سابق خود در برابر دوربین هستید؟"، "آیا حاضر هستید به خط مقدم رفته و از روی مینهای دشمن عبور کنید؟" و در مورد چپ گرایان، "آیا حاضرید علنی ماتریالیسم تاریخی را نفی کنید؟"، "آیا حاضر به نفی اعتقاد گذشتهتان در مقابل دوربین هستید؟"
عکس: Iran-emrooz.net
اعدام با طناب دار
به گزارش شاهدان عینی "هیئت اعدام" در صورت عدم رضایت از پاسخها، فوراً دستور انتقال به اتاقی برای نوشتن وصیتنامه را میداد و سپس زندانیان در دستههای شش نفری و با چشمان بسته به دار آویخته میشدند.
عکس: picture-alliance/NurPhoto/S. Hosseini
دفن در گورهای دستهجمعی
اعدام شدگان بدون اطلاع به خانوادهها، در گورهای دستهجمعی به خاک سپرده میشدند. بیشتر خانوادهها نیز پس از چند ماه خبردار شدند که فرزندانشان اعدام شدهاند.
عکس: DW/S. Montazari
اعتراض آیتالله منتظری
آیتالله احمد عابدینی در خاطراتش میگوید: «بنا شد نزد آیتالله منتظری برویم و بخواهیم موقتاً سکوت کند. او جواب داد: افرادی که محاکمه شدهاند و در زندانند و دوران محکومیت خود را به سر میبرند و جرم جدیدی مرتکب نشدند، به چه دلیل باید دوباره سوال و جواب کرد و سپس اعدام؟ گروهی از منافقان به ایران حمله کردهاند، این چه ربطی به زندانیان دارد؟ میگویید در این امور من سکوت کنم؟».
عکس: DW/A. Amini
"شما را در آینده جزء جنایتکاران درتاریخ مینویسند"
براساس فایل صوتی منتشر شده، آیتالله حسینعلی منتظری در یک جلسه حضوری در مرداد ۱۳۶۷ با حضور اعضای هیئت اعدامها، یعنی حسینعلی نیری (حاکم شرع وقت)، مرتضی اشراقی (دادستان وقت)، ابراهیم رئیسی (معاون وقت دادستان) و مصطفی پورمحمدی (نماینده وقت وزارت اطلاعات در زندان اوین) به آنها میگوید که "شما را در آینده جزء جنایتکاران در تاریخ مینویسند".
عکس: Getty Images
حمید نوری، در زندان سوئد
از جمله کسانی که در زمان اعدامهای مخالفین سیاسی دهه شصت نقش موثری داشت، میتوان به حمید نوری اشاره کرد که دادیار وقت زندان گوهردشت کرج بود. او که در آن زمان با نام مستعار "عباسی" احکام ناعادلانهای را علیه بسیاری صادر کرده، مدتی پیش در سوئد شناسایی، بازداشت و در یک روند قضایی تفهیم اتهام شده است.
عکس: Iraj Mesdaghi
سایه جنایت بر ریاست جمهوری
سازمان عفو بینالملل پس از انتخاب ابراهیم رئیسی به ریاست جمهوری اسلامی با اشاره به اعدام هزاران زندانی سیاسی در تابستان ۶۷ خواستار آن شد که رئيسی، "به خاطر جرائم بینالمللی" تحت تعقیب کیفری قرار گیرد.
رئیسی؛ مدافع حقوق بشر؟
خبرنگار شبکه تلویزیونی الجزیره در اولین نشست خبری پس از انتخابات از ابراهیم رئیسی در مورد نقش او در اعدامهای ۶۷، قرار گرفتن در لیست تحریمهای حقوق بشری و درخواست محاکمه او از سوی نهادهای فعال حقوق بشر پرسید. مترجم این نشست از ترجمه کامل این سوال خودداری کرد. رئیسی بدون اشاره به نقشاش در اعدامها گفت: « تمام اقداماتی که من در مدت مسئولیتم انجام دادم همواره در جهت دفاع از حقوق بشر بوده است.»