بهروز بیات: همه چیز در گرو پذیرش پروتکل الحاقی است
میترا شجاعی ۱۳۹۴ اردیبهشت ۳۱, پنجشنبه
خامنهای اجازه بازدید از تاسیسات نظامی ایران را نمی‌دهد. غرب آن را جزو توافق لوزان می‌داند. پروتکل الحاقی راه‌حلی بینابینی را پیش رو گذاشته. بهروز بیات می‌گوید در صورت نپذیرفتن این پروتکل، احتمال توافق بسیار کم می‌شود.
عکس: Tasnim
تبلیغات
آیت‌الله خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، روز چهارشنبه (۳۰ اردیبهشت، ۲۰ مه) طی سخنرانی در دانشگاه نظامی امام حسین در تهران و در جمع دانشجویان افسری و تربیت پاسداری گفت: «اجازه نمی دهیم از هیچیک از مراکز نظامی ایران هیچگونه بازرسی از سوی بیگانگان صورت بگیرد».
یک روز بعد، حسن روحانی رئیس جمهوری ایران نیز در سخنرانی‌اش در تبریز سخنان خامنهای را تایید کرد و گفت: «هرگز توافقی را امضا نمی‌کنیم که به کسی اجازه دسترسی به اسرار علمی و نظامی کشور را بدهد.»
سخنان خامنهای با واکنش وزارت امور خارجه آمریکا روبرو شد. ماری هارف، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا چند ساعتی پس از انتشار سخنرانی خامنهای گفت: «بازرسی از تأسیسات نظامی ایران بخش مهمی از هرگونه معامله‌ای با ایران بر سر برنامه هستهای این کشور خواهد بود.»
مجادله بر سر چیست؟ حق با کدام طرف است؟ آیا واقعا بازرسی از تاسیسات نظامی ایران جزو مفاد توافق لوزان بوده؟ آیا ایران در حال "دبه درآوردن" است؟
بهروز بیات، مشاور پیشین آژانس بینالمللی انرژی اتمی، در گفت‌وگو با دویچه‌وله (فارسی) توضیح میدهد که کار اصلی صورت گرفته در لوزان، تبیین و تدقیق خط قرمزهای دو طرف بوده است. یکی از این خطوط قرمز برای غرب ادامه غنی‌سازی اورانیوم در ایران بوده که با شرط اطمینان از صلحآمیز بودن برنامه اتمی ایران آن را پذیرفته است.
به گفته این کارشناس، راه اطمینان غرب از صلحآمیز بودن برنامه اتمی ایران هم پذیرش پروتکل الحاقی است. ایران به طور داوطلبانه در دوران دولت خاتمی این پروتکل را امضا کرد اما تا این عهدنامه در مجلس ایران به تصویب نرسد، لازم‌الاجرا نخواهد بود.
پروتکل الحاقی این امکان را به آژانس بینالمللی انرژی اتمی میدهد که بیش از گذشته از تاسیسات اعلام‌شده اتمی ایران بازدید کند. بر اساس این مقاوله‌نامه، آژانس همچنین اجازه دارد از تاسیساتی که مواد هستهای در آنها نیست اما مرتبط با برنامه اتمی ایران هست نیز بازدید کند.
گفت‌وگو با بهروز بیات درباره سخنان خامنهای
This browser does not support the audio element.
سومین امکانی که پروتکل الحاقی به آژانس میدهد و الان محل مناقشه است، امکان بازدید از مراکز نظامی است. بهروز بیات اما تاکید میکند که این بدان معنا نیست که آژانس هروقت دلش خواست میتواند از تاسیسات نظامی ایران بازدید بکند، بلکه تحت شرایط معینی این دیدارها باید صورت بگیرد.
آقای بیات می‌گوید: «در مقدمه پروتکل الحاقی آمده که آژانس باید فعالیتهایش را در ارتباط با پروتکل الحاقی در حد حداقل نگه دارد برای اینکه مزاحم آن کشور نشود؛ چه به لحاظ تکنولوژی چه به لحاظ حاکمیت ملی. در این مقدمه همچنین آمده که آژانس نمیتواند همین طوری هر وقت خواست از این مراکز بازدید کند بلکه به این ترتیب است که هرآینه نهادی؛ چه عادی و چه نظامی، مورد شک آژانس قرار بگیرد، میتواند از دولت مربوطه و در اینجا از ایران درخواست بازدید از آنجا را بکند.
برداشتن تحریم‌های سازمان ملل، موکول به پذیرش پروتکل الحاقی
پروتکل الحاقی تنها برای اثبات صلحآمیز بودن برنامه اتمی ایران مهم نیست بلکه به گفته بهروز بیات، پذیرش این مقاوله‌نامه برای رفع تحریم‌های سازمان ملل نیز اهمیت دارد.
آقای بیات در این باره می‌گوید: «علت این که پرونده ایران از آژانس به شورای امنیت سازمان ملل داده شد، این بود که آژانس از پاسخهای ایران راضی نبود. یکی از درخواست‌های آژانس از ایران پیوستن به پروتکل الحاقی بود. حالا برای آنکه شورای امنیت قطعنامه‌هایی را که علیه ایران صادر کرده ملغی کند، شرطش این است که اقلا بهطور صوری آژانس اعلام کند که برنامه هستهای ایران مسالمتآمیز است. از این نقطه نظر هر جوری بچرخانیم به پروتکل الحاقی ارتباط پیدا میکند و عملا ایران هم متوجه این موضوع بوده و در مذاکرات لوزان این را ملحوظ کرده است».
نپذیرفتن پروتکل الحاقی از سوی ایران به معنای عدم توافق است
ظاهرا همه چیز زیر سر پروتکل الحاقی است. با این اوضاع اگر ایران در آخرین لحظات حصول توافق از پذیرش پروتکل الحاقی سر باززند، چه اتفاقی می‌افتد؟
بهروز بیات معتقد است در این صورت احتمالا توافقی در کار نخواهد بود: «آژانس بینالمللی انرژی اتمی، سالهاست اعلام کرده که شرط اینکه ما بتوانیم اعلام کنیم برنامه هستهای ایران صرفا صلحآمیز است، این است که ایران به پروتکل الحاقی بپیوندد. و دیگر اینکه در توافقنامه یا در بیانیه لوزان پذیرفتن و اجرای پروتکل الحاقی جزو شرایط است. یعنی بهطور قطع میتوان گفت چنانچه ایران به پروتکل الحاقی نپیوندد، امکان توافقی هم وجود نخواهد داشت.»
البته بیات امیدوار است که خامنهای این سخنان را تنها برای حامیان داخلی خود گفته باشد و قصد تاثیرگذاری بر مذاکرات را نداشته باشد اما معتقد است اگر چنین نباشد، سخنان خامنهای میتواند بسیار خطرناک باشد: «صحبتهای آقای خامنهای بسیار ستیزهجویانه بود. این موضوعی که ابدا حق بازرسی از مراکز نظامی ما وجود ندارد، در واقع نوعی دبه درآوردن روی توافقی است که در لوزان صورت گرفته و ازجمله مفاد آن پذیرش پروتکل الحاقیست.»
بهروز بیات می‌گوید برداشت او این است که خامنهای مایل است تحریمها برداشته شوند بدون اینکه هیچ تغییر رفتاری در ایران روی دهد و این به نظر بیات، غیرممکن است.
"اگر واقعیت‌ها دیده شود، توافق صورت خواهد گرفت"
این واقعیت که در هر دو سوی مذاکرات کسانی هستند که مایل به حصول توافق نیستند بر کسی پوشیده نیست؛ سناتورهای امریکایی از آن سو و "دلواپسان" داخلی در این سو. اما با وجود این موانع بهروز بیات می‌گوید واقعیت‌های داخل ایران و نیز کل منطقه خاورمیانه تحلیلگران را امیدوار میکند که این توافق بالاخره حاصل خواهد شد.
او می‌گوید: «واقعیت، وضعیت بسیار وخیمیست که بر اثر تحریمها در ایران به وجود آمده و بر مشکلاتی که از پیش وجود داشته، مزید بر علت شدهاند. واقعیت این آشوب بزرگی است که در خاورمیانه پدید آمده و به همین دلیل در غرب این کوشش و علاقه وجود دارد که چنانچه ایران رفتارش را اندکی تغییر دهد، در آن صورت سازش هستهای گام نخست باشد در جهت تعدیل رفتار ایران و بهتر شدن روابط طرفین. این موضوعیست که به طور واقعی وجود دارد و به من خوشبینی میدهد که شانس موفقیت این مذاکرات برای رسیدن به یک توافق جامع را بیشتر ارزیابی کنم.»
تا پایان ماه ژوئن ومهلت رسیدن به توافق جامع، زمان زیادی باقی نمانده است. تنها ۴۰ روز فرصت است برای رسیدن به توافقی که میتواند سرنوشت کل خاورمیانه را تغییر دهد.
برنامه هستهای ایران به روایت تصویر
نمایندگان ایران و ۱+۵ دوم آوریل ۲۰۱۵ بر سر چارچوب برنامه‌ای به توفق رسیدند که در صورت نهایی شدن به مناقشه اتمی ۱۲ ساله ایران و غرب پایان می‌بخشد. ابعاد برنامه هستهای ایران چیست و چه مراکزی برای پیشبرد آن احداث شدهاند؟
عکس: Keyhan
توافق اتمی لوزان
دوم آوریل ۲۰۱۵ و دو روز پس از ضرب‌الاجل تعیین‌شده، سرانجام بیانیه مشترک مذاکره‌کنندگان هستهای ایران و نمایندگان گروه موسوم به ۱+۵ (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) در لوزان سوئیس منتشر شد. این بیانیه چارچوب توافق نهایی است که قرار است تا پایان ژوئن ۲۰۱۵ تنظیم شود و در صورت تحقق به ۱۲ سال مناقشه هستهای ایران با غرب پایان میدهد. ابعاد برنامه هستهای ایران چیست؟
عکس: Getty Images/AFP/F. Coffrini
برنامه اتمی ایران پیش از انقلاب
محمدرضا شاه پهلوی در مراسم افتتاح کرسی انرژی اتمی در دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۲. وی هم‌زمان با تاسیس سازمان انرژی اتمی، قرارداد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر را در دی ماه ۱۳۵۳ (نوامبر ۱۹۷۴) منعقد کرد. قرار بود نیروگاه اتمی بوشهر به عنوان اولین نیروگاه اتمی ایران توسط شرکت "کرافت‌وِرک اونیون" آلمان (Kraftwerk Union AG) ساخته شود.
عکس: Keyhan
برنامه اتمی ایران پیش از انقلاب
محمدرضا شاه پهلوی در مراسم افتتاح کرسی انرژی اتمی در دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۲. وی هم‌زمان با تاسیس سازمان انرژی اتمی، قرارداد ساخت نیروگاه اتمی بوشهر را در دی ماه ۱۳۵۳ (نوامبر ۱۹۷۴) منعقد کرد. قرار بود نیروگاه اتمی بوشهر به عنوان اولین نیروگاه اتمی ایران توسط شرکت "کرافت‌وِرک اونیون" آلمان (Kraftwerk Union AG) ساخته شود.
عکس: Keyhan
برنامه اتمی ایران
دانشمندان اتمی زن ایران. بریده‌ای از جراید ایران در دهه ۵۰ خورشیدی. از راست به چپ خانم‌ها دکتر مرآت، رقیه باقرزاده اکبری، دکتر مهین‌دخت رحمانی، ثریه سمیعی، ماهرو اکبرنیا، فرزانه محمدی، دکتر افسر سیار و دکتر زهره عابدین‌زاده
عکس: Creative Commons
رئیس سازمان انرژی اتمی ایران تا زمان انقلاب ۵۷
دکتر اکبر اعتماد، متولد ۱۳۱۰ در شیراز و فارغ‌التحصیل دانشگاه لوزان سوئیس. وی در سال ۱۳۴۷ به سمت اولین رئیس موسسه تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی منصوب شد و در سال ۱۳۵۳ ریاست سازمان انرژی اتمی ایران را به دست گرفت. اعتماد به خواست شاه حکم معاونت نخست‌وزیری را برای "تأمین انرژی" دریافت کرد و در این زمینه شخصا به شاه گزارش می‌داد.
عکس: PressTV
نیروگاه اتمی بوشهر
عکس قدیمی از نیروگاه نیم‌ساخته‌ی بوشهر (متعلق به حدود سال ۱۹۷۷). قرارداد ایران با شرکت آلمانی کرافت‌ورک اونیون برای احداث دو واحد نیروگاه اتمی بود. در سال ۱۳۵۷ در حالی که حدود ۷۵ درصد از واحد اول و ۶۰ درصد واحد دوم نیروگاه ساخته شده بودند، با تغییر نظام سیاسی ایران ساخت هر دو واحد متوقف ماند.
عکس: Creative Commons
نیروگاه اتمی بوشهر
نمایی از نیروگاه اتمی بوشهر
عکس: Fars
نیروگاه اتمی بوشهر
مدل نیروگاه اتمی بوشهر در غرفه ایران در اکسپوی شانگهای
عکس: Creative Commons/Bernd.Brincken
برنامه پرهزینه غنی‌سازی اورانیوم در ایران
بسیاری از کشورهایی که به لحاظ فنی قادر به تولید سوخت نیروگاه‌های اتمی هستند به دلیل با صرفه‌تر بودن ترجیح می‌دهند آن را از خارج تهیه کنند. این کشورها نیازی مشخص و برنامه‌هایی شفاف مبتنی بر محاسبات اقتصادی دقیق و مرسوم دارند که هدف آن در نظر گرفتن منافع ملی است. صرف ده‌ها میلیارد دلار برای تولید داخلی سوخت یک نیروگاه که با ۵۰ میلیون دلار قابل خریداری است نمیتواند گامی در جهت رشد و شکوفایی باشد.
تأسیسات نظامی پارچین
یکی از مراکز مهمی که با فعالیت‌های هستهای ایران مرتبط است پایگاه نظامی پارچین واقع در جنوب شرقی تهران است. این مرکز یک پادگان نظامی و در اختیار سپاه پاسداران جمهوری اسلامی است، اما آژانس احتمال میدهد که ایران در این مکان دست به آزمایش انفجار هستهای زده باشد.
عکس: DigitalGlobe/ISIS via dapd
تأسیسات نظامی پارچین
در نیمه نخست سال ۲۰۱۲ آژانس بینالمللی از انجام عملیات گسترده خاکبرداری و پاکسازی احتمالی در پارچین خبر داد که مستند به تحلیل عکس‌های هوایی بود. اما ایران دیگر اجازه بازدید از پارچین را به بازرسان آژانس نداد.
تأسیسات پرهزینه غنی‌سازی اورانیوم
تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم در نطنز. ایران در بهمن ۱۳۸۵ رسما خبر راه‌اندازی دو آبشار ۱۶۴ تایی در تاسیسات زیرزمینی نطنز را اعلام کرد. در سال‌های بعد تعداد سانتریفوژهای این مرکز به چند هزار افزایش داده شد. راه‌اندازی و نگهداری تاسیسات این بخش، به دلیل ویژگی دستگاه‌ها و پیچیدگی ساخت آنها یکی از پرهزینه‌ترین قسمت‌های چرخه‌ی سوخت هستهای است. ده‌ها میلیارد دلار هزینه برنامه غنی‌سازی شده است.
عکس: Fars
تأسیسات پرهزینه غنی‌سازی اورانیوم
در فروردین سال ۱۳۸۶ محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور ایران برای نخستین‌بار از نصب و راه‌اندازی سه هزار دستگاه سانتریفوژ در نطنز خبر داد. رسانه‌های ایران نوشتند که این دستگاه‌ها از نوع نسل جدید سانتریفوژهاست که توسط خود ایران ساخته شدهاند. در آخرین گزارش‌های رسانه‌ها، تعداد سانتریفوژ نصب شده در نظنز تا ۶ هزار نیز قید شده است.
عکس: AP
تأسیسات هستهای
تاسیسات پرهزینه غنی‌سازی اورانیوم نطنز در نزدیکی شهر نطنز در شمال اصفهان قرار دارد. زمان آغاز ساخت تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم نطنز روشن نیست. اما بخش اصلی این تاسیسات که محل استقرار سانتریفوژهاست، در زیرزمینی به عمق ۳۰ متر قرار دارد.
عکس: picture-alliance/ dpa
تأسیسات هستهای
مرکز کنترل تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم در نطنز
عکس: REUTERS
تأسیسات اتمی
میله‌های سوختی
عکس: picture-alliance/dpa
تأسیسات اتمی
در سال ۲۰۱۱ و پس از گذشت ۱۵ سال پیمانکار روسی اعلام کرد که واحد اول نیروگاه بوشهر به مرحله راه‌اندازی آزمایشی رسیده است. مدت زمان ساخت یک نیروگاه مشابه بوشهر در کشورهای پیشرفته صنعتی حداکثر ۷ سال و در کشورهای مشابه ایران حداکثر ۸ سال طول می‌کشد.
عکس: AP
تأسیسات فردو
خبر احداث تأسیسات زیرزمینی غنی‌سازی فردو در اطراف قم در بحبوحه مناقشه هستهای ایران و غرب (۲۰۰۹) منتشر شد. غرب خواستار برچیدن این تأسیسات و جمهوری اسلامی خواستار ادامه فعالیت آن بود. بر اساس بیانیه مشترک لوزان، فردو به مرکز تحقیقات هستهای و فیزیک پیشرفته تبدیل می‌شود و هزار سانتریفوژ در آن فعال خواهند بود؛ اما غنی‌سازی اورانیوم در این تأسیسات متوقف شده و ماده شکاف‌پذیری نیز در آن تولید نمی‌شود.
عکس: picture-alliance/dpa
مذاکرات اتمی میان ایران و غرب
مذاکرات اتمی میان نمایندگان ایران و کشورهای شش‌گانه‌ی آمریکا، فرانسه، بریتانیا، روسیه، چین به انضمام آلمان به سرپرستی کاترین اشتون، مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا در استانبول، آوریل ۲۰۱۲. پیش از روی کار آمدن دولت حسن روحانی، سعید جلیلی (تصویر) سرپرستی تیم مذاکره‌کننده ایران را بر عهده داشت.
عکس: Reuters
تأسیسات هستهای آب سنگین اراک
پروژه‌های آب سنگین در چارچوب قرارداد منع گسترش سلاح‌های هستهای قرار می‌گیرد و باید زیر نظر آژانس بینالمللی انرژی اتمی باشند.
عکس: aeoi.org.ir
تأسیسات هستهای آب سنگین اراک
آنچه سبب حساسیت آژانس بینالمللی انرژی هستهای به رآکتورهای آب سنگین شده، تولید پلوتونیوم به عنوان محصول فرعی است. از این پلوتونیوم میتوان مستقیم و بدون نیاز به غنی‌سازی اورانیوم، سلاح‌های اتمی ساخت. بر اساس توافق اتمی لوزان، رآکتور تحقیقاتی اراک آب سنگین باقی می‌ماند اما با بازطراحی روزآمد می‌شود و از میزان پلوتونیوم تولیدی آن نیز کاسته می‌شود.
عکس: aeoi.org.ir
تأسیسات فرآوری اورانیوم اصفهان
"تأسیسات فرآوری اورانیوم اصفهان" (Uranium Conversion Facility – UCF) مرکزی برای تبدیل کیک زرد به گاز هگزا فلوراید است. این گاز سپس در سانتریفوژها تزریق می‌شود تا اورانیوم قابل استفاده آن افزایش یابد. فکر ایجاد تاسیسات اصفهان به پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران باز میگردد که به عنوان گزینهای برای تکمیل چرخه سوخت نیروگاه اتمی بوشهر پیشنهاد شد.
عکس: aeoi.org.ir
"کیک زرد"
یکی از وظایف مهم تاسیسات UCF اصفهان تولید "گاز هگزا فلوراید اورانیوم" (UF6) است. برای تولید این گاز ابتدا كیك زرد (سنگ اورانیوم پودر شده با درجه خلوص بیشتر) را در اسید نیتریك حل می‌كنند. بر اثر این عمل، ماده‌ای به نام نیترات اورانیوم تولید می‌شود. پس از یک رشته فعل و انفعالات گاز هگزا فلوراید اورانیوم تولید می‌شود. این همان گازی است كه برای غنی‌سازی در دستگاه‌های سانتریفوژ تزریق می‌شود.
عکس: aeoi.org.ir
رآکتور تحقیقاتی تهران
رآکتور تـحقیقاتی آب سبک تهران یکی از انـواع راکـتورهای چند منظوره و در نوع خود از کارآترین انواع راکتورهای دنیا در زمینه علمی و صنعتی است. این رآکتور با ظرفیت ۵ مگاوات در سال ۱۹۶۷ توسط آمریکا در مرکز تحقیقات اتمی تهران وابسته به دانشگاه تهران ساخته شد. آمریکا برای مدت ۲۰ سال سوخت مورد نیاز رآکتور تحقیقاتی تهران را تامین کرد.
عکس: aeoi.org.ir
رآکتور اتمی تهران
در سال ۲۰۱۰ ایران اعلام کرد سوخت رآکتور تهران در حال اتمام است و از طریق آژانس بینالمللی انرژی اتمی خواستار تامین سوخت ۲۰ درصد برای این رآکتور شد. اما این درخواست با دیگر مسائل مناقشه‌ی اتمی ایران پیوند خورد و موضوع آن‌طور که ایران مایل بود، حل‌وفصل نشد.
