این صحنه را بارها در فیلمهای سینمایی دیدهایم: زن و مرد عاشق به چشم‌های هم خیره می‌شوند. صحنه‌ای که بسیاری از طرفداران پروپاقرص فیلم‌های کلاسیک حتی اگر بی‌کلام هم بوده باشد، هرگز فراموش نمی‌کنند؛ حسی که از پرده سینما و صفحه تلویزیون به بیرون تراوش می‌کند و بیننده را هم درگیر می‌کند. مثل صحنه‌های فیلم "کازابلانکا" و آن هیجان خاموشی که در نگاه‌های همفری بوگارت و اینگرید برگمن می‌گذرد؛ چشم‌ها حرف می‌زنند. 

اما در فرهنگ‌های غربی، در زندگی روزمره، سر راه محل کار یا هنگام خرید، از این نگاه‌های مستقیم به چشمان طرف مقابل خبری نیست. انسان در این فرهنگ‌ها اغلب از نگاه کردن توی چشمان ناآشنا پرهیز می‌کند. شهروند این کشورها، اغلب برای گریز از چشم دوختن به چشمان طرف مقابل و احتمالا مورد خطاب قرار گرفتن، می‌کوشد با زل زدن به صفحه موبایل، صفحه‌های یک کتاب یا نگاه کردن به دوردست‌ها در اتوبوس، قطار و در خیابان، از خود محافظت کند.

با شیوع کرونا در بسیاری از کشورها ماسک زدن در اماکن عمومی اجباری شده‌است. با این مقررات، به ناچار و ناخودآگاه، بیشتر موقعیت‌هایی پیش می‌آید که مردم به چشمان هم خیره شوند، چرا که تماس چشمی به طبقه‌بندی (تفسیر) درست آن‌چه که می‌شنویم کمک می‌کند.

چشم، پنجره‌ای به روح

می‌گویند، چشم‌ها دریچه‌ای هستند به سوی روح انسان. پژوهشگران می‌گویند، صرف‌نظر از فرهنگ‌‌های متفاوت کشورها، برخی حرکات و حالت‌های چهره هستند که در همه جای جهان معرف عواطف و احساسات مشابهی هستند. خشم، ترس، غم، شادی، غافلگیری و انزجار از جمله این احساسات هستند. حالت نگاه در این میان نقش مهمی دارد. یک لبخند واقعی از روی نگاه و خطوط لبخند گوشه‌ی چشم منتقل می‌شود.

 
نگاهی دعوتکننده و لبخندی دوستانه، به گفته‌ کارشناسان، بهترین آغازگر برای یک مکالمه است. اما مشکل درست همین‌جا شروع می‌شود، وقتی که قرار است خیلی چیزها زیر ماسک پنهان بماند.

دویچه وله را در اینستاگرام دنبال کنید

خنده از پس ماسک

کارشناسان بر این باورند که بین ۵۵ تا ۸۰ درصد از سیگنال‌های انسان در هنگام گفت‌وگو، غیرکلامی‌اند. کریستین وال‌راوِن که در زمینه هوش مصنوعی و علوم اعصاب‌شناختی  تحقیق می‌کند، حالت چهره و برون‌فکنی عواطف چهره را یکی از مهمترین کانال‌های ارتباطی می‌داند. این پژوهشگر که در دانشگاهی در سئول، در همین زمینه تحقیق می‌کند، می‌گوید: «دهان با فاصله زیاد از دیگر اعضای چهره، بزرگترین منبع اطلاعات به شمار می‌رود.» به اعتقاد او، حالت چهره به ویژه در بخش پایینی صورت است که گفتار را پشتیبانی و تکمیل می‌کند.

ماسک بر چهره، بخش بزرگی از این حالات را پنهان می‌کند و به اعتقاد این کارشناس، برای شنونده، قراردادن آنچه که شنیده را، در متن صحیح، دشوار می‌کند و باعث عدم اطمینان می‌شود. چرا که به گفته این کارشناس، آدم نمی‌داند، گوینده با گفتن این حرف‌ها، لبخند می‌زند یا پوزخندی طعنه‌دار بر لب دارد.

آسیایی‌ها با چشم سخن می‌گویند، آلمانی‌ها با دهان

مسئله اما از این هم پیچیده‌تر است، چرا که به گفته دیرک اَیلرت، نویسنده و مدرسی که در زمینه حالات و برون‌فکنی عواطف چهره، کار می‌کند، معتقد است، شهروندان جوامع غربی توانایی تشخیص احساسات فرد مقابل از روی حالت چهره‌اش را از یاد برده‌اند. ایلرت می‌گوید، "تحقیقات نشان می‌دهند که میانگین توانایی تشخیص احساسات در جمعیت، ۷ / ۶۲ درصد است. ما تقریبا از هر دو حالت چهره، یکی را یا اشتباه تفسیر می‌کنیم یا اصلا متوجه آن نمی‌شویم.»

تلاش این محقق، ایجاد انگیزه برای آموزش دوباره این توانایی است. 

در آسیا پوشاندن چهره (زدن ماسک) تنها مربوط به شیوع کرونا نیست، با این حال، اخلالی هم در ایجاد ارتباط به وجود نمی‌آید. آنی اشتپین، کارشناس سفر و گرداننده‌ی یک وبلاگ در همین زمینه، معتقد است، آسیایی‌ها برای خواندن احساسات و درک عواطف فرد مقابل، بیشتر توجه‌شان معطوف به نگاه اوست، در حالی که مردم کشورهای غرب اروپا برخلاف آنها، بیشتر به دهان فرد گوینده دقت می‌کنند.

به اعتقاد آنی اشتپین، از آنجا که ناحیه چشم‌ها با حالت‌های گوناگون چهره، در مردمان اروپای غربی کمتر تغییر می‌کند، فهم احساسات آنها برای آسیایی‌ها دشوار است.

دویچه وله را در تلگرام دنبال کنید

وقتی گوینده نگاهش را به زمین می‌دوزد

کشور مصطفی، عضو تحریریه‌ی اردو در دویچه وله می‌گوید، با مقررات/اجبار پوشیدن ماسک در آلمان مشکلی ندارد. خانم مصطفی می‌گوید، نگاه کردن به چشمان طرف مقابل هنگام حرف زدن با آن فرد را، تازه در آلمان و در جریان گفتگویی با یک پرفسور یادگرفته است و ادامه می‌دهد: «در پاکستان وقتی با یک مرد یا با کسی که از من مسن‌تر بود، صحبت می‌کردم، نگاهم را به پایین می‌دوختم. نزد ما این رفتار، نشانه ادب است.» 

به گفته کشور مصطفی، به خصوص زن‌ها در پاکستان به گونه‌ای تربیت و بزرگ می‌شوند که حالت چهره و بدنشان را در معرض دید دیگران نگذارند. در حالی که در آلمان نگاه به زمین دوخته شده یا پرهیز از نگاه مستقیم، به معنای عدم علاقه یا توجه به شخص گوینده یا سخنان اوست. 

درمقابل، ورونیکا هرشن‌باخ که در بخش امور پرسنلی دویچه وله کار می‌کند و اهل آرژانتین است، می‌گوید که در آمریکای جنوبی ارتباط غیرکلامی؛ حرکات، حالت چهره و نگاه به شدت بارز و برجسته است. او زدن ماسک بر چهره را یک مانع بر سر راه ارتباط می‌داند و با اشاره به اینکه، البته ارتباطات چشمی افزایش یافته، اما معتقد است که پوشاندن صورت، تماس‌های عادی روزانه در خیابان و در فروشگاه را غیردوستانه می‌کند. به گفته او برای مثال، در صورت رعایت نکردن فاصله فیزیکی یا تخلف از مقررات ماسک زدن، خیلی زود به آدم اخطار داده می‌شود.

کشور مصطفی هم به این مسئله پی برده است. او در وبلاگ خود با نام "دستک" از جمله به تغییر رفتار شهروندان پس از شیوع کرونا و مقررات ماسک زدن اشاره می‌کند و می‌نویسد: «روابط انسانی تغییر کرده است. شما دیگر احساس آزادی نمی‌کنید، احساس محدودیت می‌کنید.»

خانم مصطفی می‌گوید که آدم باید همیشه مراقب باشد به چیزی دست نزند و حتما فاصله را رعایت کند. به اعتقاد او این مسئله فشار ایجاد می‌کند و آدم اغلب مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد.

شاید این بحرانی که ماسک را با خود آورده است واقعا کمکی باشد برای اینکه دوباره بیاموزیم با چشم‌هایمان بیشتر لبخند بزنیم و از سوی دیگر برای درک لبخند، بیشتر در چشم‌های طرف مقابل نگاه کنیم و دقیقتر از گذشته معنا و مفهوم یک نگاه را دریابیم.

نویسنده: گابی رویشر از بخش آلمانی دویچه وله