نمایشنامه‌های آنتون چخوف با چنان هوشمندی و ظرافتی از مسائل ساده و آشنای دنیای ما سخن می‌گویند که برای مخاطب تکان‌دهنده است. چخوف در کارهای خود دنیایی کامل عرضه می‌کند. با گفت‌و‌گوهای ساده و گویای هر نمایش، فضایی حقیقی با شخصیت‌های زنده در برابر تماشاگر شکل می‌گیرد.

چخوف موقعیت‌های دراماتیک را با چنان مهارتی مجسم می‌کند، که حتی خواندن نمایشنامه‌های او مثل یک رمان دلنشین است، اما اجرای چخوف روی صحنه به هیچوجه آسان نیست. اگر در اجرای چخوف شناخت و مهارت حرفه‌ای نباشد، همواره این خطر وجود دارد که نمایش به سطح یک کمدی سطحی و بی‌مایه سقوط کند.

ساده اما بغرنج

در ایران با وجود این که کارهای چخوف بارها ترجمه شده، اما این آثار کمتر روی صحنه رفته است. یکی از نمایش‌هایی که سالها پیش بر صحنه تئاتر به موفقیتی کم‌مانند دست یافت، اجرایی نو و بدیع از نمایشنامه "باغ آلبالو" بود، به کارگردانی آربی اوانسیان.

آربی اوانسیان پیش از انقلاب سال ۱۳۵۷ از چهره‌های شاخص و صاحب سبک تئاتر ایران بود، که در معرفی بسیاری از شگردها و فرم‌های تازه در تئاتر معاصر ایران آغازگر بود. او در گفت‌وگویی با دویچه وله اجرای آثار چخوف می‌پردازد و از جمله درباره اجرای فراموش‌نشدنی "باغ آلبالو" می‌گوید:

«نمایش "باغ آلبالو" به عنوان برنامه افتتاحیۀ سالن "تئاتر شهر" انتخاب شده بود. در سال ۱۳۵۳ موقعی که قرار بود تئاتر شهر در مرکز تهران افتتاح شود، در "کارگاه نمایش" گروهی به سرپرستی من شکل گرفت به نام "ٰگروه بازیگران شهر". ما قصد داشتیم در "تئاتر شهر" برنامه پیوسته‌ای را پیش ببریم و به طور مرتب آثار مهم نمایشی ادبیات دراماتیک جهان را اجرا کنیم. برای اولین کار "باغ آلبالو" را انتخاب کردیم. بزرگ علوی این اثر چخوف را به فارسی ترجمه کرده بود، اما انتشار و اجرای این اثر ممنوع بود. به همین خاطر ما از ترجمه سیمین دانشور استفاده کردیم، البته تلاش کردیم که آن را با بهره‌گیری از ترجمۀ نجف دریابندری برای اجرا تکمیل کنیم. قبلا کارهای کوچکی از چخوف روی صحنه رفته بود، اما این اولین بار بود که یکی از کارهای بلند چخوف به طور کامل در ایران روی صحنه رفت.»

اوانسیان درباره ویژگی اجرای خود از باغ آلبالو توضیح می‌دهد:

«آن روزها معمولا چخوف را مطابق سبک متداول در "تئاتر هنری مسکو" روی صحنه می‌بردند. به نظر من در این سبک جنبه‌های شاعرانه و امپرسیونیستی هنر چخوف از بین می‌رود. به همین دلیل من به سبک تازه‌ای روی آوردم که نه تنها در ایران، بلکه حتی در جهان هم تازگی داشت و به این شکل متداول نبود. البته امروز چنین اجرایی متداول شده است، اما حدود ۳۵ سال پیش کار ما تازه بود، و به همین دلیل بعضی‌ها از اجرای ما تعریف کردند، اما خیلی‌ها هم به اجرای ما حمله کردند!»

اولین اجرا به زبان ارمنی

آقای اوانسیان توضیح می‌دهد که پیش از اجرای "باغ آلبالو" در تئاتر شهر، شاهین سرکیسیان یکی از استادان سرشناس تئاتر، در حوالی سال ۱۳۴۲ (۱۹۶۳) به اجرای نمایشنامه "دایی وانیا" دست زده بود، اما این اجرا تنها به زبان ارمنی و در جمعی محدود به روی صحنه رفت.

آقای اوانسیان عقیده دارد که تئاتر چخوف تا روزگار ما جذابیت خود را حفظ کرده است:

«امروزه در سطح جهانی آثار چخوف بیشتر از هر نمایشنامه‌نویس دیگری اجرا می‌شود. این نشان می‌دهد که نمایشنامه‌های چخوف هنوز ذره‌ای از تازگی و طراوت خود را از دست نداده است، و بیان تئاتری آنها همچنان نیرومند است. آثار چخوف از نظر تیزهوشی و ظرافت بی‌نظیر است. به نظر من چخوف در کنار اوگوست استریندبرگ یکی از دو نمایشنامه‌نویس بزرگ آخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است.»

پس از "باغ آلبالو" با صحنه‌گردانی آربی اوانسیان، کارهای دیگری از چخوف به روی صحنه رفت، مانند "مرغ دریایی" به کارگردانی حمید سمندریان و "سه خواهر" به کارگردانی مهین اسکویی.

نویسنده: علی امینی

تحریریه: شهرام احدی