جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم برلین، موسوم به برلیناله روز هفتم فوریه آغاز می‌شود. امسال شمار برنامه‌ها و بخش‌های متعدد این جشنواره‌، نسبت به سال پیش چنان افزایش یافته که کمتر کسی می‌تواند ادعا کند، از همه‌ی جنبه‌ها و زوایای آن با خبر است. به جرات می‌توان گفت که حتی دیتر کوسلیک، مدیر برلیناله هم بر تمام جزئیات جشنواره‌اش احاطه ندارد. وقتی سال پیش برخی از خبرنگاران گله کردند که آخر چگونه می‌توان از همه‌ی این برنامه‌ها استفاده کرد، دیتر کوسلیک با خونسردی و شوخ طبعی‌ای که به آن مشهوراست، جواب داد: "من چیزی مثل رئیس یک باغ وحش‌ام. در باغ وحش هم حیوانات زیادی وجود دارند. ولی شما تنها آن حیوانی را می بینی که مورد علاقه‌ات است! با این‌حال همه جور حیوانی باید در باغ وحش باشد"!

"تدی"، یک خرس معمولی

"تدی"، خرس معمولی‌ای که امسال هم برای قدردانی از سازندگان "فیلم‌هایی از سنخی دیگر" (TEDDY QUEER FILM AWARD) در نظر گرفته شده، از جمله‌ی این "حیوانات" است. بیست و دو سال است که "تدی" در کنار خرس‌های طلایی ونقره‌ای جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم برلین، به دست‌اندرکاران این نوع سینما اهداء می‌شود. در حال حاضر فیلم‌هایی که "از نظر مضمونی و شکلی به پرسش‌هایی می‌پردازند که دید و درک انسان‌ها را نسبت به اشکال دیگر زندگی ‌گسترش دهند"، نامزد دریافت این جایزه می‌شوند.

پایه‌گزار این جایزه، مانفرد زالتزگبر، (Manfred Salzgeber)، هنرپیشه‌ی معروف آلمانی است که یکی از فعالان جنبش هم‌جنس‌گرایان مرد در آلمان بود و تا زمان مرگ خود در سال ۱۹۹۴، مدیریت سینمایی را نیز به عهده داشت. او از سال ۱۹۸۰ از سوی برگزارکنندگان وقت برلیناله، به عنوان مدیر بخشی از این جشنواره که "این‌فوـ شاو"، (Info-Schau) نام داشت، انتخاب شد. این بخش بعدها در چارچوب جشنواره‌ی برلیناله با عنوان "پانوراما" ابعاد گسترده‌تری یافت. زالتزگبر به ویژه در ترویج سینمای هنری کوشید و بخش "بازار فیلم‌ کارگردانان جوان" این فستیوال را به‌راه انداخت که هنوز هم یکی از مهم‌ترین قسمت‌های برلیناله است. زالتزگبردر تمام مدت عمر خود کوشید، سینمای هم‌جنس‌گرایان را معرفی کند؛ فیلم‌هایی که از نظر تاریخ سینما و تکامل آن اهمیت فوق‌العاده‌ای داشتند، ولی به خاطر پیش‌داوری‌ها نه تنها به سینماها راه نیافتند، بلکه در جشنواره‌ها هم به نمایش در نیامدند.

تولد "تدی"

از اواسط دهه‌ی هشتاد و در پی فعالیت‌های زالتزگبر، بسیاری از کارگردانان هم‌جنس‌گرای زن و مرد، به برلیناله دعوت شدند و فیلم‌هایشان را به نمایش گذاشتند. پس از هر نمایشی جلسه‌ی بحث و گفت‌وگویی در کتاب فروشی پرنس آیزن‌هرتز، (PRINZ EISENHERZ) در برلین برپا می‌شد. در این بحث و گفت‌وگوها فکر اهدای جایزه‌ای به فیلم‌های هم‌جنس‌گرایانه به وجود آمد که هدفش جلب توجه افکار عمومی به نقش آفریننده‌ی این‌گونه فیلم‌ها بود. کم‌کم رسانه‌ها هم که اغلب تنها روی فیلم‌های ناهم‌جنس‌گرایانه متمرکز می‌شدند، به این آثار نیز پرداختند. پس از این که چند سالی اهدای این جایزه بدون تدارک قبلی صورت گرفت، از سال ۱۹۹۲ دادن تدی به‌طور رسمی به بخشی از برنامه‌های اصلی برلیناله بدل شده است.

هزینه‌ی "تدی"‌

با این‌حال هزینه‌ی برگزاری جایزه‌ی تدی از سوی این جشنواره تأمین نمی‌شود. هر سال شمار زیادی از تشکل‌های هم‌جنس‌گرایان و ترانس سکسوآل‌های آلمان، بخش اعظم مخارج این جایزه را به عهده می‌گیرند و بخش اندکی از این هزینه‌ها هم از راه فروش بلیط تأمین می‌شود. برگزارکنندگان مراسم اهدای این جایزه که امسال در روز ۱۴ فوریه در برلین صورت می‌گیرد، به ویژه بر جنبه‌ی هنری و سیاسی این نوع سینما تأکید می‌کنند. یکی از آن‌ها که مسئول روابط عمومی این مراسم است، یان کونه‌موند‌ (Jan Künemund) است که دویچه وله در این زمینه با او به گفت‌وگو نشسته است:

دویچه وله: شما روی وجه‌ سیاسی این جایزه خیلی تأکید می‌کنید. سیاسی بودن در این رابطه به چه معناست؟

یان کونه‌موند‌: سال‌هاست که جایزه‌ی تدی، فیلم‌ها و فرهنگی را ترویج کرده که اغلب خیلی راحت و آسان کنار گذاشته شده بودند یا اصلاً توجهی بهشان نمی‌شد. درابتدای شکل‌گیری این نوع سینما، یعنی هنگام هیستری ایدز، در درجه‌ی اول به موضوع هم‌جنس‌گرایی مردها پرداخته می‌شد. ولی دست‌اندرکاران بخش‌ این‌فوـ شاو و بعد هم پانوراما از همان ابتدا درصدد بودند که فیلم‌های هم‌جنس‌گرایانه در مورد زن‌ها نیز مطرح شوند. از ابتدای سال‌های دهه‌ی نود، با اهدای جایزه‌ی تدی مشخص شد که هم‌چنین فیلم‌سازانی وجود دارند که بین این دو جنس قرار دارند و داستان خودشان را تعریف می‌کنند؛ آن‌هم نه به صورت سنتی که هویت جنسی را زیر علامت سئوال ببرند، بلکه هم‌چنین از نظر شیوه‌ی‌ تعریف سینمایی آن. چون داستان‌های بین جنسیتی را نمی‌توان به راحتی در قالب‌های قراردادی به صورت فیلم درآورد.

از سال ۲۰۰۲، تدی جایزه‌ای است برای فیلم‌هایی از سنخ دیگر (Queer Film)، یعنی جایزه‌ای نیست که تنها به فیلم‌هایی تعلق بگیرد که به مسائل جنسیتی پرداخته‌اند، بلکه برای فیلم‌هایی است که از نظر مضمونی و شکلی به پرسش‌هایی می‌پردازند که باعث گسترش دید و درک انسان‌ها از اشکال دیگر زندگی می‌شوند و این که طرح این پرسش‌ها از نظر بیان سینمایی، تا چه اندازه موفق بوده است.

خب، نشان دادن این که چنین فیلم‌هایی هم وجود دارند، طبیعتاً یک موضع‌گیری سیاسی است. چون در بسیاری از کشورهای جهان فیلم‌هایی که به موضوع‌های هم‌جنس‌گرایی مرد و زن و ترانس سکسوآل می‌پردازند یا اصلاً تهیه نمی‌شوند، یا اگر هم شدند، بعداً سانسور می‌شوند و فیلم‌سازان این‌گونه فیلم‌ها تحت فشار قرار می‌گیرند، یا این که اصلاً به بازار فیلم راه پیدا نمی‌کنند. یعنی این فیلم‌ها به‌طور کلی با مشکلات بسیاری روبرو هستند. در آلمان هم تولیدکنندگان چنین فیلم‌هایی باید مدت‌ها برای فراهم‌ آوردن امکانات مالی تهیه‌ی فیلم وقت بگذارند. و تازه، پس از آن، این که آیا این فیلم‌ها در سینما یا در تلویزیون به نمایش درآیند، حتمی نیست. استثناهایی مثل فیلم BROKEBACK MOUNTAIN متأسفانه هنوز به قاعده تبدیل نشده‌اند.

امسال جایزه‌ی تدی به چه گروه فیلم‌هایی تعلق می‌گیرد؟

تدی امسال در کاتگوری‌های "بهترین فیلم سینمایی"، "بهترین فیلم مستند" و "بهترین فیلم کوتاه" اهداء می‌شود. یک هیئت ژوری بین‌المللی که از متخصصین این ژانر، یعنی برگزارکنندگان این جشنواره و دست اندرکاران سینما تشکیل می‌شود، در این باره تصمیم می‌گیرد.

افزون بر این جایزه‌ای هم از سوی تماشاگران که فولکس واگن هزینه آن را تأمین می‌کند، به بهترین فیلم تعلق می‌گیرد. یک یا چند جایزه هم با عنوان "تدی‌های ویژه" به کسانی که برای ترویج و گسترش فرهنگ فیلم‌های غیرعادی کوشیده‌اند، اهدا می‌شود. امسال به عنوان مثال، از هانس اشتمپل، (Hans Stempel) و مارتین ریپکنز، (Martin Ripkens) تجلیل می‌شود که ۵۰ سال است در این زمینه فعالند. ...

فیلم‌سازان معروفی مثل پدرو آلمودووار، (Pedro Almodovar)، گوز فن سنت، (Gus van Sant) و فرانسوا اوزن، (François Ozon) کوشیدند با فیلم‌های خود، دامنه‌ی فرهنگ پذیرش چنین فیلم‌هایی را گسترش دهند. فکر می‌کنید که آیا آن‌ها در این کار خود موفق بوده‌‌اند ؟

با وجود این که این کارگردانان معروف، تا امروز هم به راه و رسم خود وفادار مانده‌اند و فیلم‌های مبتکرانه و جسورانه‌ای در این زمینه می‌سازند، کسی آن‌ها را به عنوان سینماگران "فیلم‌های دیگر" نمی شناسد. این هم مسئله‌ای است، به محض این که هنرمندی مشهور می‌شود، افکار همگانی گرایش به این دارد که ندید بگیرد که این آفرینندگی در اثر زیر علامت سئوال بردن اشکال قراردادی، در اثر تجربه‌ی تحت فشار قرار گرفتن و تبعیض، در اثر نیاز به ایجاد مدل دیگری از شکل زندگی به‌وجود آمده‌اند. سینماگرانی که هنوز چندان جا نیافتاده‌اند، باید هم‌چنان مبارزه کنند تا مورد حمایت قرار بگیرند تا پروژه‌های خود را پیاده کنند. این در مورد هنرمندان غیر غربی هم صادق است.

با این ‌حال باید گفت که امروزه استقبال بیشتری از فیلم‌های هم‌جنس‌گرایانه و ترانس سکسوآل می‌شود. تشکیلاتی مثل جایزه‌ی تدی، ساختارهایی را سامان داده‌است، جلب توجه کرده‌است، به ابتکارهایی در زمینه‌ی ارزیابی فیلم‌های سینمایی، ویدئویی وتلویزیونی دست زده است و هم‌چنین راه‌هایی را گشوده است که بتوان فیلم‌‌هایی از سنخ دیگر را در سینماها و در جاهایی غیر از محدوده‌ی جشنواره‌ها نشان داد. به این ترتیب، تولید‌کنندگان، صاحبان سینما و شرکت‌های پخش فیلم نیز دریافتند که این گونه فیلم‌ها می‌توانند جالب و موفقیت‌آمیز باشند.

تدی به عنوان یک جایزه برای این فیلم‌ها، پیشگام است. این مسئله که از سال پیش، در جشنواره‌ی فیلم ونیز نیز شیر طلایی‌ای برای فیلم‌های از سنخ دیگر در نظر گرفته شده، نشان می‌دهد که این جایزه و فیلم‌هایی که به آن‌ها چنین جایزه‌ای تعلق می‌گیرد، به رسمیت شناخته شده‌اند. رسانه‌ها وقتی از جشنواره‌ی برلین خبر می‌دهند، در میان تمام جوایزی که در این فستیوال وجود دارد، غیر از جایزه‌ی "خرس طلایی" ، فقط در باره‌ی تدی گزارش می‌نویسند.

آیا برلیناله در "عادی کردن شرایط " برای چنین فیلم‌هایی نقشی بازی کرده است؟

اصولاً جایزه‌ی تدی نباید به "عادی کردن شرایط " برای این فیلم‌ها که از سنخی دیگرند و برای تماشاگرانی "غیرعادی" ساخته می‌شوند، بیانجامد. این موضوع که در بازار فیلم، گوشه‌ی پذیرفته‌شده‌ای برای چنین فیلم‌هایی ایجاد شود، اصلاً هدف یک جایزه‌ی بین‌المللی در یک جشنواره‌ی جهانی نیست. این جایزه به عنوان یک فکر و ابتکار، اصولاً مخالف هرگونه "عادی سازی"، طبقه ـ و ‌عنوان بندی کردن است. این چنین فیلم‌ها باید معرفی شوند و در معرض نمایش قرار بگیرند، درست برای ا ین‌که "عادی" نیستند و راه‌ها و شکل‌های دیگر را نشان می‌هند.

بین فیلم هنری و فیلم‌هایی از سنخ دیگر همیشه ارتباطی وجود داشته است. مثلاً در فیلم‌‌های آوانگارد، این دو رشته چنان درهم تنیده‌ شده‌اند که نمی‌توان این فیلم‌‌ها را از جنبه‌های غیر معمولی که خاص فیلم‌های دیگرگونه هستند، جدا کرد؛ مثلاً فیلم‌های کنت آنجر، (Kenneth Anger)، جک اسمیث، (Jack Smith) و اندی وارهول، (Andy Warhol).‌‌

جریانی که به "مکتب نوین سینمایی دیگرگونه" موسوم شده و در آغاز دهه‌ی ۹۰ فیلم‌سازانی چون تاد هاینس، (Todd Haynes)، بروس لا بروس، (Bruce laBruce) روز تروچه، (Rose Troche) یا تاد وروو، (Todd Verow) آن را نمایندگی می‌کردند، بعدها سینمای مستقل آمریکا و کانادا را، هم از نظر زیبایی‌شناسی و هم از جهت مدل‌های تولیدی، پایه‌ گذاشتند. بدون این سینما، عرصه‌ی فیلم جهانی امروز به این شکل نبود....

روح دگرسان بودن، مرزها و درک زیبایی‌شناسانه‌ی عادی را اغلب پشت سر می‌گذارد و به این دلیل نباید سینمای دیگرگونه را در چارچوب محدود "عادی کردن" این فیلم‌ها خلاصه کرد که باید مورد احترام قرار گیرد. در این عرصه، اگر دست‌اندر کاران بگذارند و از این هنرمندان حمایت کنند، نوگرایی‌های زیبایی‌شناسانه‌ی سینمایی فوق‌العاده‌ای پدید می‌آیند.

یان کونه‌موند‌، ۳۴ سال دارد و فارغ‌التحصیل رشته‌ی ادبیات آلمانی و علوم اجتماعی از دانشگاه شهر بوخوم است. او از سال ۲۰۰۴ همکاری خود را با بخش (TEDDY QUEER FILM AWARD) آغاز کرده و مسئول تبلیغات و روابط عمومی این بخش جشنواره است.