از لحاظ نجومی شب یلدا شب اول زمستان و طولانی‌ترین شب سال است و فردای آن با آمدن خورشید روزها طولانی‌تر شده و تابش نور خورشید افزایش می‌یابد. به این دلیل بود که ایرانیان باستان، شب آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا میترا می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند.

واژه "یلدا" واژه سریانی وبه معنی زایش و تولد است. ایرانیان باستان شب زادروز ایزد مهر یا میترا را شب یلدا می‌نامیدند . ریشه این باور و اعتقاد برمی‌گردد به گاه‌شماری و اندیشه‌هایی که ایرانیان پیرو کیش مهرپرستی داشتند.

بنابر باور پیشینیان در پایان این شب دراز تاریکی شکست می خورد و روشنایی پیروز می شود. ایرانیان در این شب در خانه‌های خود آتش روشن می‌کردند و باور داشتند که با روشن نگاه داشتن آتش می‌توانند به ایزد مهر کمک کنند تا او بتواند بر سردی و تاریکی که آن را از خصوصیات اهریمن می‌دانستند پیروز شود.

جشن شب یلدا یکی از کهن ترین جشن‌های ایران باستان است که به آن "شب چله" هم می گویند . «چله» همان «چهل» فارسی است. زمستان را با توجه به سردی هوا به دو چله تقسیم می‌کردند که به آن «چله‌ی بزرگ» و «چله‌ی کوچک» می‌گفتند.

ایرانیان باستان در پایان هر چله جشنی برگزار می‌کردند که به نوعی با گرما و آتش در ارتباط است یکی جشن سده است که برای رفتن سرما آتش روشن می کردند و دیگر جشن چهارشنبه سوری در پایان زمستان که با گرما به پیشواز سال نو بروند.

از سنت‌های این شب دور یکدیگر جمع شدن و فال حافظ گرفتن وخواندن شاهنامه است. شکستن گردو و فال گرقتن با گردو نیزدر این شب مرسوم است که حاضران با انتخاب و شکستن گردو، از روی پوکی و یا پری آن ، آینده گویی می‌کنند.

خوردن میوه های زمستانی و آجیل جزيی از مراسم شب یلدا است. گفته می‌شود میوه‌هایی مانند هندوانه، انار، سیب و پرتقال به خاطر تشابه رنگی به طلوع و غروب خورشید انتخاب می‌شوند. از طرف دیگرخوردن این میوه ها را که اغلب دانه های زیادی دارند را موجب برکت و فراوانی می‌دانند.

بعضی ها باور دارند که خوردن مقداری هندوانه در شب یلدا موجب می‌شود که در سراسر زمستان سرما و بیماری بر انسان اثر نکند.

جشن شب یلدا در روز بیست و هشتم آذر ماه در بین زرتشتیان برگزار می شود. در این شب زرتشتیان بخش‌هایی از کتاب اوستا را می خوانند و نیایش می کنند.

زرتشتیان به مناسبت شب یلدا سفره‌ی زیبایی می‌اندازند و به تبعیت از هفت عنصر مقدس هفت نوع میوه و خوردنی در آن می‌گذارند. گرفتن فال حافظ و شکستن گردو هم از رسوم شب یلدا است .

جشن شب یلدا در بین زرتشتیان همراه با موسیقی و نمایش است

شب یلدا یکی از سنت‌های قدیمی است که در ایران باقی مانده است. باور به نیرد تاریکی و روشنایی در این شب موجب پدید آمدن مراسم متعددی در بسیاری از شهرهای ایران است که تم اصلی این مراسم نیرد تاریکی و روشنایی از یک طرف وتازش سرمای اهریمنی است.

یکی از مراسمی که در شب چله در بعضی از شهرهای ایران متداول است "چله زری" و "عمو چله" است که درغرب ایران از جمله ملایر و کرمانشاه برگزار می‌شود .

سفره شب یلدا

میوه‌های شب یلدا با تزئینی جالب. تزئین میوه‌های شب یلدا به اشکال مختلف در سال‌های اخیر روایج یافته است.

آش شب یلدا