وزارت امور خارجه ایران همایشی به منظور بررسی وضعیت حقوقی دریای خزر در رشت برگزار کرد. مجلس ایران نیز توافق کرد "گروه کار ویژه دریای خزر" در کمسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس تشکیل دهد. کارشناسان گفته‌اند، ایران با این اقدامات قصد دارد، فرصت‌های از دست داده در خزر را جبران کند و سیاست فعال‌تری را در این عرصه در پیش گیرد.

وزیر امور خارجه ایران حقیقت را بیان کرد

بحث بر سر مالکیت چاه‌های نفت و گاز، احداث خط لوله، آلودگی محیط زیست، انقراض نسل ماهیان خاویاری و قاچاق خاویار، از جمله مسائلی هستند که کارشناسان حل آنها را بدون مشخص شدن مرزهای آبی و تعیین رژیم حقوقی دریای خزر در بخش جنوبی این دریا بین ایران، آذربایجان و ترکمنستان امکان‌پذیر نمی‌دانند.

به‌نظر حالمراد سوینوف، نماینده سابق مجلس ترکمنستان و کارشناس امور مسائل خزر، لاینحل ماندن رژیم حقوقی از عدم یکپارچگی سیاست ایران در خزر نیز ناشی می‌شود. وی در گفت‌وگو با بخش فارسی دویچه وله می‌گوید: «منوچهر متکی، وزیر امور خارجه ایران، خود تائید می‌کند که سهم واقعی ایران بیشتر از ۱۱ و سه درصد نیست. بنابراین وی به عنوان رئیس مهم‌ترین ارگان دولتی ایران که به مسائل امور خزر بیشتر از دیگران واقف است، این مسئله را تائید می‌کند».

سوینوف در ادامه اشاره می‌کند که متکی به ضرر دولت خود حرفی نخواهد زد. لازم به یادآوری است که منوچهرمتکی، پیش از این درباره سهم ایران از دریای خزر عنوان کرده بود که «بهره برداری ایران از دریای خزر هرگز حتی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی از یازده و سه درصد فراتر نرفته است.» این نظر متکی از سوی وزارت امور خارجه ایران "اصلاح" شد، ولی کارشناسان کشورهای ساحلی آن را مستند می‌دانند.

جبران فرصت‌های از دست‌رفته

جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر سیاست غیر فعالی را در امور دریای خزر اتخاذ کرده بود. ادامه این روند به آن انجامید که ایران در میان کشورهای ساحلی منزوی شود. حال سیاست ایران در امور خزر "پررنگ" شده و می‌خواهد فرصت‌های از دست‌رفته را جبران کند. به‌نظر سوینوف، جمهوری اسلامی اکنون حتی "سیاست تهاجمی" را در پیش گرفته است.

این کارشناس به اظهارات مقامات ایرانی اشاره می‌کند که ترکمنستان را تهدید کرده‌اند تا از دریای خزر گاز نفروشد. پیش از این، سید رضا کسائی‌زاده، مدیر عامل شرکت ملی صادرات گاز ایران، در مصاحبه با خبرگزاری مهر اعلام کرد: «ایران به ترکمنستان اجازه صدور گاز از دریای خزر به اروپا را نخواهد داد».

ستاد کل نیروهای مسلح ایران و مسائل خزر

در کنار فعال شدن دیپلماسی ایران در امور خزر، ستاد کل نیروهای مسلح ایران نیز دست به اقدامات جدیدی زده است. سردار اسماعیل احمدی مقدم، فرمانده نیروی انتظامی جمهوری اسلامی، خبر داد که در ستاد کل نیروهای مسلح، فرماندهی دریابانی شمال ویژه دریای خزر به تصویب رسیده و تا پایان امسال مستقر خواهد شد. وی درباره وظایف آن گفته است: «فرماندهی دریابانی یک فرماندهی یکپارچه برای کل دریای خزر، البته با حفظ ساختارهای استانی در سه استان ساحلی شمال کشورمستقر می‌شود.»

به‌نظر حالمراد سوینوف، نماینده سابق مجلس ترکمنستان و کارشناس امور دریای خزر، اقدام ایران برای ترکمنستان که از لحاظ نظامی ضعیف است و با ایران بیش از ۱۳۰۰ کیلومتر مرز آبی و زمینی دارد، تهدیدی جدی قلمداد می‌شود و سبب خواهد شد که ترکمنستان برای مقابله با تهدیدات ایران، از کشورهای دیگر کمک بگیرد.

حضور پررنگ مجلس ایران در مسائل خزر

مجلس شورای اسلامی در دوره‌های مختلف، در امور دریای خزر نقش ضعیفی را بر عهده داشت. فقط در دوره ششم، مجلس ایران تلاش کرد در خصوص مسائل خزر تاثیرگذار باشد و حتی برای نخستین بار در صحن مجلس، ویکتور کالیوژونی ، نماینده ویژه وقت روسیه در امور خزر، سخنرانی کرد و مسائل مربوط به خزر به مجلس ایران کشیده شد.

با توجه به وضعیت کنونی، مجلس ایران تلاش دارد، درباره مشکلات مربوط به خزر دیگر فقط نقش نظارتی نداشته باشد. در همایش رشت نیز برای نخستین بار ارگان‌های دولتی از جمله مجلس، سازمان‌های محط زیست، جغرافیا، بنادر و کشترانی، و وزارتخانه‌های کشور و خارجه مشارکت فعالی داشتند. ولی در این همایش موافقت شد که در مجلس ایران "گروه کار ویژه خزر" تشکیل شود.

کارشناسان امور خزر، از جمله سوینوف، معتقدند که سیاست‌های ایران در امور دریای خزر کمکی به کاهش مشکلات آن نخواهد کرد، آنها دلیل می‌آورند که این سیاست به همراه تاسیس "فرماندهی دریابانی خزر" در ستاد کل نیروهای مسلح بوده و این اقدام ایران، تردید کشورهای ساحلی را به سیاست‌های جمهوری اسلامی بیشتر خواهد کرد.

طاهر شیرمحمدی

تحریریه: بابک بهمنش