تهران در آستانه بی‌آبی؛ هشدارها و نگرانی کارشناسان
۱۴۰۴ آبان ۲۸, چهارشنبه
بحران کم‌آبی در تهران در هفته‌های اخیر به نقطه‌ای رسیده که از درون دولت، احزاب سیاسی، فعالان محیط زیست و حتی رسانه‌ها و تحلیلگران بین‌المللی درباره آینده پایتخت هشدارهای کم‌سابقه‌ای مطرح کرده‌اند.
ماجرا از ۱۵ آبان امسال آغاز شد؛ زمانی که مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران، در سفر به کردستان گفت، اگر در آذرماه باران نبارد، «آب تهران جیره‌بندی می‌شود» و اگر همچنان بارشی رخ ندهد، «باید تهران را تخلیه کنند».
هشداری که موجی از نگرانی در شبکه‌های اجتماعی و افکار عمومی ایجاد کرد و به سرعت واکنش دولت را در پی داشت.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، روز سه‌شنبه ۲۷ آبان این سخنان را "یک هشدار مسئولانه" توصیف کرد و گفت: «تخلیه شهری مثل تهران نه امکان‌پذیر است و نه مقدور.»
اما نه تنها نگرانی‌ها کم نشد، که مجموعه‌ای از گزارش‌ها و تحلیل‌های جدید نشان می‌دهد بحران آب تهران تنها یک چالش زیست‌محیطی نیست و به یکی از جدی‌ترین مسائل اقتصادی، اجتماعی و امنیتی کشور تبدیل شده است.
همچنین در ۲۷ آبان حزب توسعه ملی ایران اسلامی (نخستین جریان سیاسی اصلاح‌طلبی که در انتخابات از پزشکیان حمایت کرده بود) نامه‌ای سرگشاده منتشر کرد و از "بی‌توجهی دولت به بحران‌های بنیادین" انتقاد کرد.
بیشتر بخوانید: هشدار کارشناسان آب؛ امکان غیرقابل‌سکونت شدن فلات مرکزی ایران
در بخشی از نامه آمده بود: «همزمانی بحران‌های مختلف، کشور را در خطیرترین وضعیت تاریخ معاصر قرار داده. نجات ایران مستلزم اصلاحات عمیق است و بسنده کردن به اصلاحات محدود، گرهی از کار مردم نمی‌گشاید.»
این حزب در نامه خود از دولت به‌دلیل واگذاری پرونده سیاست خارجی و مذاکره با آمریکا به نهادهایی که به حل دیپلماتیک باور ندارند، ضعف تیم اقتصادی، ادامه معافیت‌های مالیاتی برای نهادهای بزرگ و غیرمولد، نبود برنامه جامع برای مدیریت بحران آب و غفلت کامل از مبارزه با فساد ساختاری انتقاد کرد.
این نخستین بار بود که یک حزب حامی دولت، تا این حد علنی درباره "خطر فروپاشی سرمایه اجتماعی" و "تداوم مناسبات ناکارآمد" هشدار می‌داد.
کارشناسان چه می‌گویند؟
اعظم بهرامی، پژوهشگر و کنشگر حوزه محیط زیست، معتقد است وضعیت آب تهران نتیجه ترکیب خشکسالی شدید و چند دهه سوءمدیریت است: «بارش‌ها نسبت به میانگین بلندمدت ۴۸ درصد کاهش داشته و ذخیره سدهای تهران ۱۲ تا ۱۳ درصد افت کرده. الان ۶۰ تا ۷۰ درصد آب تهران از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. یعنی فشار بی‌سابقه بر چاه‌ها.»
بهرامی در گفت‌وگو با دویچه وله فارسی گفت: «شبکه آبرسانی تهران ۲۰ تا ۳۰ درصد آب را در مسیر انتقال هدر می‌دهد. تهران کمتر از ۱۰ درصد فاضلاب را بازچرخانی می‌کند و پروژه انتقال آب طالقان، خود طالقان را شکننده کرده. تهران ۲۶ درصد جمعیت حاشیه‌نشین دارد که بعضی از آنها فقط ۲ یا ۳ روز در هفته آب دارند.»
او هشدار می‌دهد: «این حجم نابرابری در دسترسی به آب، بحران را از یک مسئله فنی به بحران اجتماعی تبدیل می‌کند.»
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
نیک‌آهنگ کوثر، تحلیلگر حوزه آب و محیط زیست نیز به دویچه وله فارسی می‌گوید: «بی‌توجهی طولانی‌مدت به تغییرات اقلیمی و مصرف بی‌رویه، جامعه را به سمت نیستی رانده. سال‌ها روستاییان بی‌آب شدند و شهرنشینان بی‌تفاوت بودند. حالا تازه عمق فاجعه را می‌بینند.»
او این وضعیت را با مفهوم "ابتذال شر" هانا آرنت مقایسه می‌کند: «سال‌ها فاجعه در جریان بود اما مردم توجه نکردند. امروز همان بحران به درِ خانه شهرها رسیده است.»
بیشتر بخوانید: شیرین‌سازی آب دریا؛ راه‌حلی برای بحران بی‌آبی یا بحرانی تازه؟
محمد درویش، فعال محیط زیست در گفت‌وگو با دویچه وله فارسی می‌گوید: «هیچ‌وقت ذخایر هر پنج سد تهران تا این حد کم نشده بود. اما بحران قابل مدیریت است. اگر مصرف آب کشاورزی استان تهران فقط ۱۰ درصد اصلاح شود، آب شرب پنج میلیون نفر تامین می‌شود.»
او تاکید می‌کند: «در استان تهران سالانه ۱.۸ میلیارد مترمکعب آب در کشاورزی مصرف می‌شود. کاهش بخشی از آن، از هر طرح انتقال آب مؤثرتر است.»
درویش می‌گوید اگر مطابق سند ملی امنیت غذایی، سالانه ده درصد صرفه‌جویی رخ دهد در کمتر از سه سال می‌توان بیش از آب شرب و بهداشتی مورد نیاز پنج میلیون نفر را تامین کرد.
واکنش‌های بین‌المللی
شدت بحران به حدی است که رسانه‌ها و تحلیلگران خارج از ایران نیز به آن پرداخته‌اند.
در ادامه واکنش‌ها اما روزنامه "اسرائیل‌هیوم" نوشت: «این امکان که حکومت نتواند آب مورد نیاز ساکنان را تأمین کند، این سؤال را ایجاد می‌کند: آیا حکومتی که نیاز حیاتی را تأمین نمی‌کند، می‌تواند دوام بیاورد؟ ترکیب بحران آب، بحران اقتصادی و نارضایتی در بدنه امنیتی نشان می‌دهد جمهوری اسلامی در نقطه تصمیم قرار گرفته است.»
این روزنامه اشاره کرده که اعتراض دو مخالف نظام با لباس نظامی در متروی تهران "نشانه‌ای از شکاف در بدنه امنیتی" است.
همچنین مایک بیکر، مقام سابق سیا (سازمان اطلاعات و امنیت فدرال آمریکا) روز چهارشنبه ۲۸ آبان نیز به العربیه گفت: «آب نیاز اساسی مردم است. روحانیون و سپاه از خیزش داخلی ناشی از بی‌آبی بیشتر از هر چیز می‌ترسند. هیچ راه ساده‌تری برای از دست دادن کنترل نیست جز اینکه کشور از آب و غذا خالی شود.»
در همین زمینه محمد جعفر قائم پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهوری ایران نیز در گفت‌وگو با ایسنا گفت: «تهران دیگر ظرفیت توسعه ندارد. وام‌ها باید به استان‌های محروم داده شود، نه تهران. اگر فقط ۱۰ درصد مصرف آب کشاورزی اصلاح شود، مشکل آب شرب تهران حل خواهد شد.»
این اظهارات هم‌راستا با تحلیل کارشناسانی است که معتقدند "ریشه بحران آب تهران در داخل خود تهران نیست، بلکه در الگوی کشاورزی و مدیریت آب کل استان است".
تهران اکنون با مجموعه‌ای از عوامل هم‌زمان مواجه است، از جمله کمبود بارش، کاهش ذخایر سدها، برداشت گسترده و رانتی از آب‌های زیرزمینی، هدررفت ۲۰ تا ۳۰ درصدی در شبکه فرسوده آبرسانی، تشدید بحران حاشیه‌نشینی و نابرابری در دسترسی به آب، نبود شفافیت و اطلاع‌رسانی مؤثر و همچنین اختلاف‌نظر در سطح حاکمیت درباره نحوه مدیریت این بحران.
در چنین شرایطی، هشدار پزشکیان درباره "تخلیه تهران" اگرچه سیاسی و عملیاتی نبود، اما نشان‌دهنده مرحله‌ای است که پایتخت به آن رسیده؛مرحله‌ای که بحران آب، دیگر یک مسئله زیست‌محیطی نیست؛ مسئله‌ای حاکمیتی است.