آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران روز دوشنبه ۲۰ آبان (۱۱ نوامبر) توافق‌نامه‌ای ۱۱ ماده‌ای را امضا کردند. هنوز جزئیات این توافق‌نامه منتشر نشده است اما در اولین خبر بعد از امضای آن اعلام شد که بر اساس این سند، ایران به بازرسان "آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای" اجازه داده تا از تاسیسات آب سنگین اراک و نیز معدن اورانیوم گچین بازدید کنند.

این توافقنامه در حالی امضا شده که کمتر از ۱۰ روز دیگر سومین دور مذاکرات ایران و گروه ۵ به علاوه یک درباره پرونده اتمی ایران در ژنو برگزار خواهد شد.

تاثیر امضای این توافق‌نامه بر مذاکرات آتی ایران و "پنج به علاوه یک" چه خواهد بود؟ اهمیت بازدید بازرسان آژانس از تاسیسات آب سنگین اراک تا چه اندازه است؟ آیا امضای این تواقفنامه، نشانه‌ی مثبتی از سوی ایران تلقی خواهد شد؟

بهروز بیات مشاور آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و رضا تقی‌زاده کارشناس انرژی و تحلیلگر سیاسی به این پرسش‌ها پاسخ داده‌اند.

بهروز بیات اهمیت امضای این توافق‌نامه را تاثیری می‌داند که بر فضای مذاکرات اتمی ایران خواهد گذاشت. او با اشاره به اینکه بازدید از تاسیسات آب سنگین اراک همیشه مورد تقاضای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده و ایران با آن موافقت نمی‌کرده است، حصول این توافق را نشان از گشایش فضا می‌داند و معتقد است که نقش مهمی در دور بعدی مذاکرات ژنو ایفا خواهد کرد.

دومین دور مذاکرات ایران با گروه پنج به علاوه یک روزهای ۷ تا ۹ نوامبر (۱۶ تا ۱۸ آبان) در ژنو برگزار شد اما طرفین نتوانستند به نتیجه ملموسی دست پیدا کنند به همین دلیل تاریخ دور بعدی مذاکرات برای ۲۰ نوامبر (۲۹ آبان) تعیین شد.

آقای بیات با اشاره به تعویق مذاکرات تا ۱۰ روز آینده می‌گوید که در عرف بین‌الملل وقتی حصول بر سر توافقی را به تعویق می‌اندازند معنایش آن است که در این فاصله باید اتفاقی بیفتد. وی توافقی را که بین ایران و آژانس حاصل شده اتفاقی می‌د‌اند که می‌تواند شرایط را برای رسیدن به یک نتیجه قطعی در مذاکرات هفته آینده ایران با پنج به علاوه یک مهیا سازد.

حرکت با چراغ خاموش

رضا تقی‌زاده، تحلیلگر سیاسی مقیم گلاسکو، معتقد است که اجازه بازدید از تاسیسات آب سنگین اراک اهمیت چندانی برای "آژانس بین‌المللی انرژی اتمی" ندارد. به گفته‌ی او در زمان دولت محمود احمدی‌نژاد اعلام شده بود که رآکتور اراک در سال ۲۰۱۴ به مرحله‌ی عملیاتی می‌رسد و پیش از روی‌کارآمدن دولت روحانی هم اعلام شد که کوره‌ی اصلی راکتور آب سنگین اراک نصب شده و آماده سوخت‌گذاری است.

پس از اعلام این خبر و حساسیت ایجادشده نسبت به آن به خصوص از سوی اسرائيل، در اولین هفته‌های انتصاب علی اکبر صالحی به سمت ریاست سازمان انرژی اتمی از سوی حسن روحانی، ایران اعلام کرد که ساخت تاسیسات اراک به حالت تعلیق درآمده و بهره‌برداری از آن در سال ۲۰۱۴ امکان‌پذیر نخواهد بود.

آقای تقی‌زاده این رفتار ایران را "حرکت با چراغ خاموش" توصیف می‌کند و می‌گوید: «حالا برای نشان‌دادن این تعلیق یا وضع موجود راکتور اتمی اراک، آقای صالحی در موافقت‌نامه‌ای که امضا شده، اعلام می‌کند که اجازه بازدید از اراک صادر شده است. آنچه برای آژانس دارای اولویت بیشتری‌ست، نه بازدید از اراک که قبلاً هم صورت گرفته، بلکه تحویل بلوپرینت‌ها و نقشه‌ی ساخت راکتور آب سنگین اراک به آژانس است و معرفی منابعی که این نقشه از طریق آنها به دست آمده است».

رضا تقی‌زاده به سایت پارچین اشاره می‌کند و بازدید از آن را خواست اصلی آژانس می‌داند که تا کنون از سوی ایران پذیرفته نشده است. به نظر این کارشناس انرژی، در صورت صدور اجازه‌ی بازدید از پارچین می‌شد نتیجه گرفت که راهی برای حصول توافق با غرب باز شده است. آقای تقی‌زاده امضای توافقنامه ایران با آژانس در روز ۲۰ آبان را "قدم کوچکی" می‌داند در "راهی دراز و پرمانع" برای رسیدن به توافقی جامع با گروه پنج به علاوه یک.

بهروز بیات معتقد است که موضوع پارچین قطعا در مذاکرات بعدی مورد بحث قرار خواهد گرفت اما وی می‌گوید: «از آنجا که پارچین یک مرکز نظامی‌ست و چون ایران هنوز پروتکل الحاقی را درمجلس تصویب نکرده و به اجرا نگذاشته، طبیعتاً به لحاظ حقوقی هم مشکلاتی در بازدید از پارچین نهفته است. اما می‌توان گفت که موضوع پارچین منتفی نیست و به احتمال قوی یک روزی در آینده در دستور کار قرار خواهد گرفت».

جنس مذاکرات ایران و آژانس با گروه پنج به علاوه یک متفاوت است

امضای توافق‌نامه‌ی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دو روز پس از مذاکرات ایران با گروه پنج به علاوه یک صورت گرفت. تا ۱۰ روز دیگر نیز دور بعدی مذاکرات ایران با پنج به علاوه یک برگزار خواهد شد.

امضای این توافق‌نامه آیا می‌تواند تاثیری بر مذاکرات ۲۰ نوامبر (۲۹ آبان) داشته باشد؟

رضا تقی‌زاده در این باره خیلی خوش‌بین نیست. او می‌گوید: «توجه داشته باشید که این دو نوع گفت‌وگو کاملاً با همدیگر متفاوت‌هستند. یعنی گفت‌وگوهایی که ایران با آژانس برگزار می‌کند، دارای طبیعت فنی است و ایران باید پاسخگوی پرسش‌ها و رفع ابهاماتی باشد که آژانس در ارتباط با برنامه اتمی ایران و آزمایش‌های گذشته دارد. آژانس از ایران می‌خواهد که چند نفر از کارشناسان دست‌اندرکار برنامه‌های اتمی‌اش را برای مصاحبه در اختیار آن‌ها بگذارد. آژانس می‌خواهد از بعضی از سایت‌های مشکوک بازدید و نمونه‌برداری کند. آژانس می‌خواهد نقشه‌ی تولید سانتری‌فیوژ‌های پیشرفته و همین طور نقشه ساختمان راکتور آب سنگین اراک را به دست آورد. آژانس می‌خواهد توضیحاتی در مورد تولید اجسام نیم‌کروی که برای ساخت بمب اتمی مورد استفاده قرار می‌گیرند، توضیحاتی بشنود و همین طور توضیحاتی در مورد پرواز موشک، برگرداندن آن به فضا و قراردادن چیزی شبیه بمب در دماغه‌ی موشک‌های شهاب».

آقای تقی‌زاده در این مورد که امضای توافق‌نامه‌ی ایران و آژانس می‌تواند فضای گفتوگو را با گروه پنج به علاوه یک تلطیف کند، با بهروز بیات هم‌عقیده است و معتقد است این تنها تاثیری است که این توافق می‌تواند بر مذاکرات ۲۰ نوامبر بگذارد.

به نظر رضا تقی‌زاده اگر ایران در مذاکرات بعدی نیز همان روش "چانه‌زنی" را در پیش بگیرد امکان حصول توافق بسیار کم خواهد بود به خصوص که مذاکرات ۲۰ نوامبر نه در سطح وزرای خارجه که در حد مدیران سیاسی است که اختیاراتی به مراتب کمتر خواهند داشت.