به‌رغم توافق اخیر ایران و جمهوری آذربایجان بر سر عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر، اظهارات دو روحانی بلندپایه ایران باردیگر به یک "جنجال سیاسی" میان دو کشورهمسایه تبدیل شد.

آیت‌الله ناصرمکارم شیرازی در آغاز درس خارج فقه خود در مسجد اعظم قم که در دهم دی۱۳۹۰ برگزار شده بود، گفت: «اخبار موثق از آذربایجان شوروی سابق به دست ما رسیده‌ است که مخالفان اسلام به شدت به دنبال تضعیف مسلمانان هستند که البته جمعی از آنها همان دولتمردان سابق در شوروی هستند به همین دلیل با اصل اسلام مخالفت می‌کنند».

«مراجع طبیبان بدون مرز هستند»

مکارم شیرازی در ادامه‌ی سخنان خود از «مبارزه با حجاب، زندانی کردن علمای شیعه و ممنوعیت انتشار کتب اسلامی» در جمهوری آذربایجان انتقاد کرد. وی همچنین گفت: «اینها ادعا دارند که مراجع تقلید در امور داخلی آنها دخالت می‌کنند، در حالی که چنین مطلبی هرگز واقعیت ندارد، زیرا مرجعیت مرزی ندارد تا آن را محدود به زمان یا مکان خاصی بدانند، مراجع مانند طبیبان بدون مرز هستند».

حجت‌الاسلام اختری دبیرکل "مجمع جهانی اهل بیت" نیز در یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد: «همواره از شیعیان آذربایجان درحد مقدورات خود در ابعاد فرهنگی و رسانه‌ای و با ارسال اقلام فرهنگی از جمله قرآن و نهج‌البلاغه حمایت می‌كنیم».

نظر جمهوری آذربایجان

اما در واکنش به سخنان روحانیان بلندپایه‌ی ایران، مقام‌های دولتی آذربایجان و رسانه‌های این کشور نیز ساکت ننشستند. خبرگزاری دولتی جمهوری آذربایجان دراین باره گزارش خود را تحت عنوان "آیت‌الله ایرانی آذربایجان را تهدید کرد" می‌نویسد: «مکارم شیرازی یکی از روحانیان با نفوذ ایران به هنگام سخنرانی خود در قم سخنان تندی را علیه جمهوری آذربایجان بیان کرد.»

روزنامه‌ی "جبهه خلق" آذربایجان نیز سخنان مکارم شیرازی را با عنوان "تهدید آیت‌الله شیرین‌زبان" منتشر کرد. این روزنامه ضمن اشاره به انتقادهای مکارم شیرازی نوشت: «قند و شکر ایران در انحصار آیت‌الله مکارم شیرازی است و یکی از دلایل اصلی عصبانیت این آیت‌الله عدم تامین منافع اقتصادی او در کشور ماست».

تلاش برای ایجاد گروه‌های طرفدار

یک روزنامه‌نگار مقیم باکو در مصاحبه با دویچه وله در تحلیل وضعیت پیش‌آمده می‌گوید که دستگاه دیپلماسی ایران از روحانیان و مراجع جدا نیست و این همان موضع رسمی دستگاه دیپلماسی ایران است که در قالب افرادی غیر دیپلمات به گوش مردم و دولت آذربایجان رسانده می‌شود.

این روزنامه‌نگار در ادامه‌ی صحبت‌های خود تاکید می‌کند: «ایران درصدد است گروهی مانند آنچه که در لبنان، عراق، فلسطین، یمن و بحرین ایجاد کرده، در آذربایجان هم درست کند. یکی از شیوه‌های اعمال نفوذ ایران در منطقه بالا بردن توان نظامی بجای اقتصادی و ایجاد گروه‌های طرفدار در کشورهای منطقه است که با توجه به بافت ۸۰ درصدی شیعی آذربایجان، زمینه برای تشکیل این گروه‌ها برای ایران بسیار مساعد به نظر می‌رسد».

«ایران دخالت نمی‌کند»

جمهوری اسلامی ایران به عقیده‌ی برخی از کارشناسان منطقه، سیاست دوگانه‌ای را در قبال مسائل دینی قفقاز اتخاذ کرده است. به باور آنها ایران در خصوص سرکوب‌های مسلمانان چچن در روسیه سکوت می‌کند، اما درباره‌ی آذربایجان چنین سیاستی را پیروی نمی‌کند.

جمال حیدر، رئیس "کمیته اسلام در روسیه" در تحلیل سیاست ایران می‌گوید، ایران در مناسبات خود با جمهوری‌های مسلمان سنی چندان توجهی به مسائل دینی ندارد. اما در رابطه با جمهوری آذربایجان به دلیل اکثریت شیعه در این کشور از منافع آنها دفاع می‌کند.

جمال حیدر سخنان روحانیان ایران را همدردی با مسلمانان آذربایجان تلقی می‌کند. وی به دویچه وله می‌گوید: «انتقاد روحانیان ایران دخالت در امور داخلی جمهوری آذربایجان نیست، بلکه دفاع از منافع مسلمانان این کشوراست. اگر در جایی مسلمانان سرکوب ‌شوند، روحانیان حق دارند از حقوق آنان دفاع کنند».

علل تشدید تنش

مقام‌های جمهوری آذربایجان اعتقاد دارند که تنش روابط ایران و آذربایجان در نتیجه‌ی تهدیدهای ایران علیه این کشور بوجود آمده است. آنها از ایران درخواست می‌کنند «به جای دشمن‌تراشی باید برای خود به دنبال دوست باشد».

اما مقام‌های ایران "سیاست‌های خصمانه جمهوری آذربایجان" را دلیل تشدید تنش می‌دانند. آذربایجان اخیرا نماینده صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران را هم اخراج کرد. رسانه‌های ایران انتقاد می‌کنند که دستگاه دیپلماسی کشور در این رابطه نیز با انفعال برخورد کرده است.

آیا تنش را می‌توان کاهش داد؟

به رغم تاکید مقام‌های دو کشور درباره‌ی کاهش اختلافات موجود، تنش میان آذربایجان و ایران فروکش نکرده است. اما آیا راه حلی برای کاهش آن وجود دارد؟

جمال حیدر، رئیس کمیته مسلمانان در روسیه در این رابطه می‌گوید: «برای کاهش تنش‌ها بایستی جمهوری آذربایجان برخی از حقوق مسلمانان را به رسمیت بشناسد، مثلا حجاب آزاد شود و دست از تحریکات علیه مسلمانان بردارد».

اما برخی از کارشناسان مسائل ایران و جمهوری آذربایجان، در گفتگو با دویچه وله تاکید کردند که «سیاست‌های مداخله‌جویانه جمهوری اسلامی ایران سبب تشدید تنش‌ها شده است». همین کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که ایران در آینده هم از اهرم‌های فشار برای مهار دولت باکو استفاده خواهد کرد.

آنها دلیل می‌آورند: «آذربایجان اکنون عضو شورای امنیت سازمان ملل است و رأی این کشور در مواجهه با تحریم‌ها و قعطنامه‌های آتی علیه برنامه‌ی هسته‌ای ایران بسیار حیاتی است. از طرفی دولت غرب‌گرا و لائیک آذربایجان با آرمان‌های اسلام انقلابی ایران در تضاد قرارگرفته است».

این کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند، تنش میان ایران و جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۲ افزایش خواهد یافت.

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: مصطفی ملکان