حقابه هیرمند؛ دور تازه مناقشه تاریخی بین ایران و افغانستان
۱۴۰۲ اردیبهشت ۳۰, شنبه
در پی "اخطار جدی" رئیسی که با تمسخر و واکنش تند طالبان روبرو شد نماینده او برای حاکمان کابل یک مهلت یک ماهه تعیین کرد. سابقه مناقشه ایران و افغانستان بر سر حقابه رود هیرمند به میانه قرن نوزدهم میلادی باز میگردد.
تبلیغات
به دنبال بالا گرفتن تنشها و درگیریهای لفظی میان جمهوری اسلامی و طالبان بر سر حقابه رود هیرمند، سرپرست سفارت ایران در کابل و نماینده ویژه ابراهیم رئیسی در امور افغانستان برای رهاسازی و تامین سهم آب ایران یک ضربالاجل یک ماهه تعیین کرد.
حسن کاظمی قمی شامگاه جمعه، ۲۹ اردیبهشت در یک برنامه تلویزیونی گفت: «آب باشد و ندهند، آن وقت برای دولت جمهوری اسلامی ایران حجت تمام است که این مسئله جزو حقوق اساسی ملت ایران است و چگونه باید عمل شود.»
او که از فرماندهان سابق نیروی قدس سپاه پاسداران است تاکید کرد که تامین حقابه ایران "باید در طول یک ماه اتفاق افتد". کاظمی قمی توضیح نداد که اگر این اتفاق نیفتد ایران چکار میکند.
دور تازه مناقشه بر سر آب رود هیرمند چند روز پیش با سخنان رئیس دولت سیزدهم آغاز شد. رئیسی روز پنجشنبه در سفر به استان سیستان و بلوچستان به حاکمان افغانستان "اخطار بسیار جدی" داد که هر چه سریعتر حقابه این منطقه از آب هیرمند را بدهند.
اظهارات رئیس دولت سیزدهم بلافاصله با واکنش تند حاکمان کابل روبرو شد که در بیانیهای از مسئولان جمهوری اسلامی خواستند ابتدا "معلومات" خود را در مورد وضعیت آب رود هیرمند تکمیل و سپس درخواستشان را با "الفاظ مناسب" مطرح کنند.
ژنرال مبین، سخنگوی پیشین فرماندهی پلیس طالبان در ویدئویی با پر کردن یک دبه آب برای ابراهیم رئیسی ضمن تمسخر او ادعا کرد که رودخانه هیرمند آبی برای تحویل به ایران ندارد.
به نظر میرسد در شرایط کنونی اختلاف اصلی بر سر میزان ذخیره آب پشت سدهای کجکی و کمال خان است که رهاسازی آب برای انتقال به ایران باید از آنها انجام شود.
سابقه خودداری طالبان در همکاری بر سر هیرمند
وزیر خارجه دولت رئیسی در واکنش به بیانیه طالبان درباره خشکسالی و کمآبی هیرمند تاکید کرده که "ملاک بود ونبود آب، بازدید فنی و عینی است ونه صدور بیانیه سیاسی".
حسین امیرعبداللهیان در یک پیام توئیتری نوشت، در ماههای گذشته بارها از ملامتقی، سرپرست وزارت خارجه افغانستان خواسته که مقامهای این کشور "طبق عهدنامه هیرمند، به تعهدات خودشان عمل کنند و امکان بازدید هیاتهای فنی و سنجش میزان آب را فراهم کنند که نکردند."
"معاهده بین ایران و افغانستان راجع به آب رود هلمند (هیرمند)" ۲۲ اسفند سال ۱۳۵۱ بین محمد موسی شفیق صدراعظم وقت افغانستان و امیرعباس هویدا، نخستوزیر وقت ایران امضاء شد. اما قدمت مناقشه بین دو کشور به بیش از یک قرن پیش از آن بازمیگردد و تا به امروز ادامه داشته است.
از دست رفتن هرات و آغاز اختلاف
از سال ۱۸۵۷ میلادی و در دوران ناصرالدین شاه قاجار که ایران نیروهای خود را از هرات خارج کرد و به الحاق آن به افغانستان در چند سال بعد تن داد مسئله حقابه رود هیرمند به چالشی بدل شد که در تمام حکومتهای بعدی تا امروز ادامه یافت.
معاهده سال ۵۱ یکی از چند تفاهمنامه و قراردادی است که برای حل مناقشه بر سر آب رود هیرمند میان دو کشور همسایه امضاء شده که در آن حقابه ایران تعیین اما برای تامین آن شرط گذاشته شده است.
در گزارشها و مجادلههای روزهای اخیر در رسانهها و فضای مجازی گاهی ظاهرا درباره میزان حقابه ایران اغراق هم شده است.
بر پایه معاهده، حقابه ایران مطابق نظر کارشناسی نهاد ناظر موسوم به "کمیسیون دلتا" ۲۲ متر معکب در ثانیه محاسبه شده که چهار مترمکعب هم به عنوان "حسن نیت" به آن اضافه میشود. با این حساب مجموع حقابه سالانه ایران حدود ۸۲۰ میلیون متر مکعب میشود.
پیششرط تامین حقابه ایران در معاهده
نکتهای که اکنون مورد مناقشه است، و پیش از قدرتگیری مجدد طالبان هم محل اختلاف بود، بندی در معاهده است که تامین حقابه تعیین شده برای ایران را مشروط به شرایط "نرمال آبی" در سال قید میکند.
در معاهده سال ۵۱ برای سال "نرمال آبی" نیز تعریفی ارائه شده که مربوط به میزان آب موجود در حوزه رود هیرمند است و با توجه به انشعابها و نهرهایی که در مسیر رودخانه احداث شده محاسبه دقیق آن ساده نیست.
با این حال برخی مقامهای ارشد طالبان تحویل آب به ایران را مستلزم دریافت نفت کردهاند و این کار پیش از تسلط مجدد اسلامگرایان افراطی بر کابل در اوت ۲۰۲۱ هم سابقه دارد.
محمد اشرف غنی، رئیس جمهوری پیشین افغانستان چند سال پیش گفته بود کشورش دیگر آب رایگان به کسی نمیدهد و به ایران توصیه کرد در ازای دریافت آب، به افغانستان نفت بدهد.
با وجود پیچیده و سابقهدار بودن مناقشه بر سر آب هیرمند مقامهای دو کشور در روزهای اخیر اظهاراتی داشتهاند که ممکن است به تنشها دامن بزند.
ادامه جنگ لفظی
به گزارش خبرگزاری ایسنا، جلیل رحیمی جهان آبادی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به طالبان هشدار داده صبر ایران را آزمایش نکند و گفته است: «ادبیات و رفتار گروهک طالبان قابل پیشبینی بود. تحجر، حماقت و بیتوجهی به قوانین بینالمللی در ذات این تربیتیافتگان سرویسهای امنیتی غرب است.»
مصطفی میرسلیم، نماینده تهران در مجلس هم طالبان را به "کتمان حقیقت" متهم کرده و میگوید: «حقابه قراردادی ما از هیرمند برای سیستان حیاتی است. دولت افغانستان باید مسئولیت قراردادی خود را بپذیرد.»
در این میان "اخطار جدی" ابراهیم رئیسی به حاکمان کابل را برخی در داخل ایران نیز زیاد جدی نمیگیرند. حسینعلی شهریاری، نماینده زاهدان در مجلس با اشاره به این که معضل خشکسالی در سیستان و بلوچستان و عدم تامین حقابه هیرمند از سالها پیش وجود داشته به ایسنا گفت: «اکنون ما از رئیس جمهور میخواهیم اخطارهایی که داده است را عملیاتی کند.»
در روزهای آینده و به خصوص پس از سپری شدن ضربالاجل یک ماهه که کاظمی قمی تعیین کرده مشخص خواهد شد که دولت ابراهیم رئیسی برای "عملیاتی" کردن اخطار خود چه اقدام مشخصی میکند و آیا طالبان راه آب هیرمند به سمت ایران را باز میکند یا خیر.
گزارش تصویری؛ با چهرههای طالبان آشنا شوید
طالبان؛ مردانی هستند ریشو، عمامه بر سر، لباسهایی محلی بر تن و غالبا با چهرههایی عبوس. جوانترهای طالبان مسلح هستند و در اعمال خشونت لحظهای درنگ نمیکنند. با چهرههای طالبان در این گزارش تصویری آشنا شوید.
عکس: Sefa Karacan/AA/picture alliance
هبتالله آخندزاده
این عکس تنها عکس موجود از رهبر طالبان است. آخندزاده از قوم نورزی و پشتون است. او متولد سال ۱۹۶۰ در منطقه پنجوایی قندهار است. آخندزاده جانشین اختر محمد منصور، رهبر قبلی گروه طالبان است که در سال ۱۳۹۵ در حمله هوایی آمریکا در خاک پاکستان کشته شد. او سابقه نظامی ندارد اما مسئول دادگاههای نظامی طالبان بوده و گفته میشود بیشتر فتواهای طالبان را او صادر میکند.
عکس: Social Media/REUTERS
ملا عبدالغنی برادر آخوند
برادر در سال ۱۹۶۸ در ولسوالی دهراوود ولایت ارزگان در جنوب افغانستان متولد شد. او که یکی از چهار بنیانگذار طالبان در سال ۱۹۹۴ است به طایفه درانی، از طوایف پشتون تعلق دارد. برادر در زمان حمله آمریکا به افغانستان معاون وزیر دفاع حکومت طالبان بود. او در سال ۲۰۱۰ در پاکستان دستگیر شد و در سال ۲۰۱۸ به درخواست آمریکا آزاد شد تا نمایندگی طالبان در مذاکرات صلح را برعهده گیرد.
عکس: Sefa Karacan/AA/picture alliance
عبدالحکیم حقانی (فرد نشسته در عکس)
عبدالحکیم حقانی متولد ۱۳۳۶ در قندهار و از پشتونهای درانی از قوم اسحاقزی است. گفته میشود او تشکیل گروه طالبان هم نقش مهمی داشته است. عبدالحکیم حقانی از سوی رهبر طالبان به عنوان رئیس تیم ۲۱ نفره مذاکره با آمریکا معرفی شد. حقانی قبلا قاضیالقضات طالبان و از نزدیکان اختر محمد منصور، رهبر سابق طالبان بود که پس از کشته شدن او نامش به عنوان یکی از گزینهها برای رهبری طالبان مطرح بوده است.
عکس: U.S. Department of State/AA/picture alliance
شیر محمد استانکزی
شیرمحمد عباس استانکزی، متولد ۱۳۳۸ در ولایت لوگر، در شرق افغانستان است. او فارغالتحصیل دانشکده نظامی کابل است و در دوران حکومت طالبان، معاون وزیر امور خارجه و مدتی نیز معاون وزیر بهداشت بود. استانکزی مدتی ریاست تیم مذاکرهکننده طالبان با آمریکا را بر عهده داشت و بعد از آن، عضو شورای رهبری، معاون دفتر سیاسی و معاون تیم مذاکرات در دوحه شد.
عکس: Sefa Karacan/AA/picture alliance
سراجالدین حقانی
اطلاعات دقیقی از محل تولد او در دست نیست و گمان میرود بین سالهای ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۹ متولد شده باشد. وزارت دادگستری آمریکا با انتشار این تصاویر برای دستگیری او ۵ میلیون دلار جایزه تعیین کرده است. سراج الدین فرزند جلالالدین حقانی از رهبران گروه مجاهدین در دوران جنگ علیه شوروی است که تشکیلات خود را داشت. او اکنون معاون هبتالله آخوندزاده، رهبر طالبان است.
عکس: dpa/picture alliance
محمد یعقوب
در رسانههای ایرانی این تصویر به عنوان محمد یعقوب، پسر ملاعمر، اولین رهبر طالبان منتشر شده است. او احتمالا متولد سال ۱۳۷۰ و از قوم هوتکی بخشی از "قبیله غلزی" و پشتون است. پس از اینکه هبتالله آخوندزاده در سال ۱۳۹۵ به رهبری طالبان رسید، او به عنوان مسئول کمیته نظامی در ۱۵ ولایت افغانستان و عضو شورای تصمیمگیری طالبان تعیین شد و در اردیبهشت ۹۹ به عنوان رئیس کمیسیون نظامی طالبان معرفی شد.
عکس: IRNA
ذبیحالله مجاهد
یکی از سخنگویان رسمی طالبان است. او در ۱۷ اوت سال ۲۰۲۱ چهره خود را به عموم مردم نشان داد. او پس از دستگیری محمد حنیف در سال ۲۰۰۷ سخنگوی طالبان شد و بهطور منظم با روزنامهنگاران از طریق تماسهای تلفنی، پیامک، ایمیل، توییتر و پستهایش در وبسایتهای جهادی ارتباط بر قرار میکرد. او مسئول تأیید یا رد حملات طالبان در سراسر افغانستان است.
عکس: Stringer/REUTERS
محمد نعیم وردک
سخنگوی دفتر سیاسی طالبان حدود چهل سال سن دارد و در پیشاور پاکستان در مطالعات اسلامی به زبان عربی لیسانس گرفته و در دانشگاه اسلامی اسلام آباد تا درجه دکترا در سال ۲۰۱۰ پیش رفته است. او برخلاف شاهین، سخنگوی قبلی بیشتر به زبان عربی و پشتو مسلط است و به زبان انگلیسی تسلط کمتری دارد. افرادی که او را دیدهاند، میگویند وردک "خشک مزاج، کم حرف و بسیار مذهبی" است.
عکس: Sefa Karacan/AA/picture alliance
سهیل شاهین
از سخنگوی سابق دفتر سیاسی طالبان به عنوان طالب "قلم بهدست" یا "حنجره طالبان" یاد میشود. او نویسنده و شاعر به زبان پشتو است و در دورانی که طالبان کابل را در کنترل داشتند "کابل تایمز" تنها روزنامه انگلیسی زبان پایتخت را مدیریت میکرد. شاهین حدود ۵۱ سال پیش در ولایت شرقی پکتیا متولد شده و از قوم "طوطاخیل" و پشتونتبار است. او مدتی نیز سرپرست سفارت "امارات اسلامی" افغانستان در پاکستان برعهده داشت.
عکس: Sergei Savostyanov/TASS/dpa/picture alliance
مداخله شوروی و طالبان
پس از مداخله اتحاد شوروی (سابق) در افغانستان، ۹۰ هزار افغان و جنگجویان دیگری از کشورهای عربی در طول دهه ۱۹۸۰ میلادی در پاکستان و با حمایت آمریکا تحت آموزش نظامی قرار گرفتند. در ۱۰ اکتبر سال ۱۹۹۴ میلادی در اوج جنگهای داخلی افغانستان گروهی وارد منطقه سپین بولدک ولایت قندهار در جنوب افغانستان شدند و نام خود را "تحریک اسلامی طلبای کرام" نهادند.
عکس: Hurriyet/AP/picture alliance
خوشبینی افغانها به طالبان
طالبان با تبلیغ شعارهای دینی اسلام مانند جهاد با شرک و کفر و اینکه هر کس کشته شود به بهشت خواهد رفت، پیروان زیادی در افغانستان و پاکستان پیدا کردند. در آغاز مردم افغانستان طالبان خوشبین بودند و گمان میکردند، آنها میتوانند به جنگهای داخلی پایان دهند.
عکس: Santiago Lyon/AP/picture alliance
پیشروی سریع تا کابل
طالبان به سرعت مناطقی را در جنوب افغانستان که زیر تسلّط دولت مجاهدین به رهبری برهانالدین ربانی بود، اشغال کردند. آنها یک ماه و دو روز پس از اعلام موجودیت، ولایت قندهار و در روز ۲۶ سپتامبر سال ۱۹۹۶ کابل را هم به تصرف درآوردند. آنها به محض ورود به کابل قتلعام را شروع کردند و جنازه محمد نجیب، رئیس جمهور و برادرش را در چهارراه آریانا به نمایش گذاشتند.
عکس: AFP/Getty Images
پیشروی سریع تا کابل
طالبان به سرعت مناطقی را در جنوب افغانستان که زیر تسلّط دولت مجاهدین به رهبری برهانالدین ربانی بود، اشغال کردند. آنها یک ماه و دو روز پس از اعلام موجودیت، ولایت قندهار و در روز ۲۶ سپتامبر سال ۱۹۹۶ کابل را هم به تصرف درآوردند. آنها به محض ورود به کابل قتلعام را شروع کردند و جنازه محمد نجیبالله (تصویر)، رئیس جمهور و برادرش را در چهارراه آریانا به نمایش گذاشتند.
عکس: Vyacheslav/RIA Nowosti/dpa/picture alliance
امارات اسلامی افغانستان
طالبان سپس نام حکومت خود را امارت اسلامی افغانستان گذاشتند و تشکیلات خود را از طریق رادیو اعلام کردند. کشورهای پاکستان، امارات متحده عربی و عربستان سعودی تنها سه کشوری بودند که طالبان را به رسمیت شناختند.
عکس: Gulabuddin Amiri/AP/picture alliance
بربریت طالبانی
حکومت طالبان با رادیو، تلویزیون، موسیقی، نقاشی، مجسمهسازی و آثار هنری مخالف بودند و مجسمههای بودا در بامیان را که از جمله آثار فرهنگی و باستانی افغانستان بود را منهدم کردند.
عکس: Paul Almasy/akg-images/picture alliance
طالبان و زنان
در دوران طالبان زنان اجازه نداشتند بدون مرد محرم یا بدون حجاب از خانههایشان بیرون بروند. تحصیلات و کار برای زنان ممنوع بود.
عکس: AP
مجازات اسلامی
در دوران طالبان مجازات اسلامی سنگسار، قطع دست و اعدام در ملا عام رواج داشت. طالبان مردم را برای ادای نماز، به زور از مغازههایشان به مساجد میفرستادند. در نظام طالبان ریش مردان باید بلند میبود و موهای سر باید کوتاه میبود. (عکس: صحنهای از اعدام یک زن)
عکس: picture-alliance/dpa
رابطه طالبان با القاعده
اسامه بن لادن سرمایه دار سعودی و رهبر شبکه تروریستی القاعده (نفر سمت چپ) یک سال بعد از استقرار طالبان به جلالآباد افغانستان رفت. پس از حملات تروریستی یازدهم سپتامبر سال ۲۰۰۱ و عدم تسلیم بنلادن به آمریکا از سوی طالبان، حمله به افغانستان آغاز شد و دور اول حکومت طالبان فروپاشید.