بحران انرژی در جهان موجب شده که بشر بیش از پیش به استفاده از لامپ‌های کم‌مصرف رو بیاورد. بسیاری از کشورها استفاده از این نوع لامپ‌ها را مد نظر قرار داده‌اند، چون این لامپ‌ها نه تنها از طول عمر بیشتری برخوردارند، بلکه انرژی کمتری نیز مصرف می‌کنند. اما استفاده از این لامپ‌ها می‌تواند زیان‌هایی نیز به دنبال داشته باشد. برای کم کردن این زیان‌ها باید از جمله به دفع و خطرات ناشی از شکستن آنها توجه کرد.

دفع لامپ‌های کم‌مصرف

در کشورهای پیشرفته، از جمله آلمان، از مصرف‌کنندگان خواسته می‌شود تا پس از تمام شدن تاریخ مصرف لامپ‌های کم‌مصرف آنها را به مراکز خاصی تحویل دهند. طبق گزارش بنیاد "نور پاک، بازیافت پاک"، در سال ۲۰۰۹ همزمان با افزایش شمار مصرف‌کنندگان این نوع لامپ‌ها در آلمان مراکز بازیافت آنها نیز به ۲۱۶۰ مرکز در کشور افزایش پیدا کرد.

بنیاد یاد شده در گزارشی که در مارس ۲۰۱۰ منتشر کرده است با اشاره به نتایج یک نظرسنجی اعلام کرده است، ۷۰ درصد از آلمانی‌ها از اینکه لامپ‌های کم‌مصرف "زباله‌ی خاص" به حساب می‌‌آیند و باید با روش‌های خاصی جمع‌آوری و بازیافت شوند، اطلاع دارند.

همچنین اکثر افرادی که در این نظرسنجی شرکت کرده ‌بودند، می‌دانستند که این لامپ‌ها را باید به کدام مراکز تحویل داد. تنها ۱۷ درصد از ۱۰۰۰ شرکت‌کننده در این نظرسنجی تصور می‌کردند که لامپ‌های کم‌مصرف را باید با زباله‌های خانگی یا زباله‌های شیشه‌ای ادغام کرد.

لامپ‌های کم‌مصرف در ایران

علت اینکه لامپ کم‌مصرف "زباله‌ی خاص" به حساب می‌آید، وجود برخی عناصر خطرناک، از جمله جیوه، در درون آن است. دکتر مهران افخمی، کارشناس آلودگی‌های آب، زباله و مواد جامد، از جمله کارشناسانی است که معتقد است در ایران «شرایط مناسبی برای دفع مواد زاید خطرناک، از جمله لامپ‌های کم‌مصرف» وجود ندارد.

وی با اشاره به اینکه لامپ‌های کم‌مصرف در ایران اغلب همراه زباله‌های خانگی دفع می‌شوند، می‌گوید: «این لامپها در سطح جهانی، بر مبنای عرفی که وجود دارد، بین ۲ونیم تا ۵ میلیگرم جیوه دارند. در ایران، متأسفانه انواع غیراستانداردی از آن‌ها وجود دارد که تا ۸ میلیگرم جیوه دارند».

وی در ادامه تأکید می‌کند که این مقدار جیوه نسبت به جیوه‌ی درون برخی از اجسام دیگر مانند «باطری ساعت یا دماسنج‌های قدیمی» زیاد نیست، اما آنچه که این لامپ‌ها را خطرناک می‌سازد، شمار زیاد و امکان ورود آنها به محیط زیست در صورت دفع ناصحیح است: «تعداد این لامپها در ایران خیلی زیاد است و وقتی این تعداد را در نظر بگیریم، مشکل خیلی حاد میشود. ورود جیوه به داخل محیط زیست مشکلات خیلی زیادی را برای جنین به وجود میآورد، در کودکان سبب اختلالات سیستم عصبی و رشد می‌شود، همچنین عقیم شدن و کاهش حافظه نیز از عواقب آن به حساب می‌آید».

مهران افخمی با اشاره به جیوه‌ی موجود در لامپ‌های کم‌مصرف می‌افزاید، ادغام این لامپ‌ها با زباله‌های خانگی این امکان را به وجود می‌آورد که جیوه‌ی درون آنها با «شیرابههای زباله وارد منابع آبی و خاکی و چرخهی حیات و سپس از طریق موجودات دیگر یا به طور مستقیم وارد بدن انسان شود».

وی هشدار می‌دهد: «جیوه یک حالت تجمع زیستی دارد، یعنی به بافتهای انسان، مانند بافت چربی وارد میشود و غلظت آن به مرور افزایش پیدا میکند و این غلظت بالا، بعدها تأثیرات خود را نشان میدهد».

افخمی از روش‌های بازیافت در ایران انتقاد می‌کند و می‌گوید، «نه فقط برای لامپها، بلکه برای وسایل دیگری مانند قطعات کامپیوتری هم» روش‌های صحیح بازیافت رعایت نمی‌شود. وی می‌افزاید: «ما برای زبالههای خطرناک هیچ آییننامه و سیستمی نداریم. در حالیکه شهرداریها موظف هستند این کار را بکنند، یعنی باید بروند سیستمی را ایجاد کنند تا همانطوری که لامپ را با قیمت مناسب تحویل مصرف کننده میدهند، سیستمی هم برای تحویل گرفتن لامپهای سوخته و همچنین قطعات کامپیوتری و وسائل دیگر داشته باشند.»

رویکرد جهانی نسبت به استفاده از لامپ‌های کم‌مصرف این است که باید آنها را تا زمان پایان عمر مفیدشان که به طور معمول بین ۵ تا ۱۰ هزار ساعت است مصرف کرد و پس از آن به مراکز بازیافت تحویل داد. اما در ایران معمولا از این لامپ‌ها تا زمان سوختن یا شکستن آنها استفاده می‌شود.

نکاتی که باید پس از شکستن لامپ کم‌مصرف رعایت کرد

بزرگ‌ترین خطری که شکستن لامپ کم‌مصرف می‌تواند به دنبال داشته باشد، بریدگی دست انسان بر اثر تماس با لبه‌های تیز شیشه یا حباب لامپ است. جیو‌ه‌ی لامپ کم‌مصرف اندک است اما چون ماده‌ای سمی است استنشاق آن در صورت شسکتن لامپ بسیار خطرناک خواهد بود.

تنفس فضایی که جیوه در آن پخش شده، می‌تواند به عوارضی همچون میگرن، اختلال حواس و عدم تعادل منجر شود. از این رو توصیه می‌شود که باید پنجره‌ها را باز و اتاق را تا ۱۵ دقیقه بعد از شکستن لامپ ترک کرد. برای جمع کردن قطعات شیشه‌‌ای نباید از جارو برقی استفاده کرد چون جارو آلودگی را در خود نگه می‌دارد و پس از مصرف به نقاط دیگر ساختمان منتقل می‌کند.

خرده‌شیشه‌ها را باید بدون تماس دست توسط جاروی معمولی، دستمال مرطوب یا نوار چسب جمع کرد و در یک کیسه‌ی پلاستیکی و جدا از زباله‌های معمولی قرار داد.

مهران افخمی، کارشناس آلودگی‌های آب، زباله و مواد جامد، معتقد است که استاندارد نبودن برخی از لامپ‌های کم‌مصرف در ایران از جمله عواملی است که خطرات آنها را افزایش داده است: «بعضی از لامپ‌های کم‌مصرف در ایران که از طریق برخی از تجار وارد می‌شود، اصلا استاندارد نیستند. یعنی نه مقدار جیوه و نه مقدار تشعشعی که دارند و نه سیستم کارکردشان استاندارد است. خیلی از این لامپها بعد از گذشت مدت کوتاهی حالت انفجاری پیدا میکنند و کل لامپ در محیط پخش میشود».

وی در پاسخ به این پرسش که این لامپ‌ها بیشتر از کدام کشور وارد می‌شوند می‌افزاید: «بیشتر از چین وارد می‌شوند، چون قیمت آن خیلی ارزان است و سود بسیار خوبی برای تجار دارد. آن را در مغازه جلوی مصرفکننده میگذارند و او میبیند که می‌تواند آن را به قیمت ارزانی بخرد. مصرفکننده هم که اطلاع ندارد و قیمت برایش مهم است، آن را میخرد و بعد همهی آن اثرات را میگذارد».

فریبا والیات
تحریریه: شهرام احدی

برای شنیدن این گزارش می‌توانید به فایل صوتی زیر مراجعه کنید.