یک دهه از تاسیس اولین شبکه اجتماعی، فیس‌بوک، گذشته و در این دهه پرتحول شاهد ظهور شبکه‌های متعددی بوده‌ایم که هر یک به نوعی دل و هوش از مخاطبان برده‌اند و میلیاردها کاربر را آن‌چنان به سرویس‌های خود خو داده‌اند که بسیاری از آنها نمی‌توانند زندگی بدون این شبکه‌ها را تصور کنند.

پیامدهای روان‌شناختی این شبکه‌های مجازی و تاثیر آنها بر سلامت روان کاربران هنوز قلمرویی ناشناخته است. روان‌شناسان می‌گویند این شبکه‌ها دارند جوامع را به سمت و سویی غیرمنتظره می‌کشند و از تاثیرات شگرف آنها بر عرصه‌هایی نظیر انتخابات سیاسی، رسانه‌ها، سکس، دوست‌یابی، موسیقی، خرید و فروش و نظایر آن می‌گویند.

وب‌سایت "سایکالجی تودی" می‌نویسد اقتصاد اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی امکان گردش آزاد ایده‌ها را در مقیاسی فراهم کرده‌اند که پیش از آن حتی تصورش هم ممکن نبود. در ابتدای مسیر به نظر می‌رسید که این امکان جوامع را دموکراتیزه خواهد کرد چون صدای همه شنیده خواهد شد، اما سویه‌های تاریک این شبکه‌ها نیز به‌تدریج آشکار می‌شوند.

شبکه‌های اجتماعی و اینترنت به طور کلی جوامعی آنارشیستی پدید می‌آورند که در آنها هر کسی می‌تواند پشت یک "آواتار" ناشناس بماند و دست به هر کاری علیه هر کسی بزند. کسانی که احتمالا در زندگی عادی پای‌بندی بیشتری به هنجارها نشان می‌دهند، پشت آواتارهای آنلاین از خود "رفتارهای وحشیانه" بروز می‌دهند.

بیشتر بخوانید: با کاستن از زمان وب‌گردی، می‌توانید سالی ۲۰۰ کتاب بخوانید

اینترنت همچون هر پدیده نوین دیگری سویه‌های تاریک و روشن دارد. از یک سو کمک کرده تا انسان‌ها کمتر خجالتی باشند و بتوانند وصال با کسانی که نمی‌شناسند را تجربه کنند؛ این می‌تواند راهکاری درمانی برای کسانی باشد که با اختلال "اضطراب اجتماعی" (social anxiety) دست به گریبان‌اند. از سوی دیگر، به افراد شهامت هنجارشکنی و ارعاب و کژرفتاری‌های گوناگون می‌دهد.

"ترولینگ" یکی از همین کژرفتاری‌های رایج است. بسیاری از کسانی که در زندگی عادی ظاهر را حفظ می‌کنند، در زندگی آنلاین طیفی از رفتارهای زننده را بروز می‌دهند: از نفرت‌پراکنی نژادی گرفته تا اذیت و آزار سازمان‌یافته اقلیت‌ها.

"ترول‌ها" کسانی هستند که با تحریک دیگران و دشنام دادن به آنها به دلایل واهی، عطش توجه خود را سیراب می‌کنند. اگر نگاهی به بخش کامنت‌های هر صفحه پربیننده‌ای در شبکه‌های اجتماعی بیاندازید، ظرف چند ثانیه ده‌ها "ترول" را شناسایی خواهید کرد.

یکی دیگر از پی‌آمدهای مخرب گسترش شبکه‌های اجتماعی، ایجاد شکاف میان کسانی است که عقایدشان با هم هم‌سو نیست. بحث‌های داغی که در این شبکه‌ها در می‌گیرد در درازمدت جامعه را قطبی و چندپاره می‌کند.

نفوذ شبکه‌های اجتماعی به دنیای رسانه هم، رسانه‌ها را به سوی کلیک‌گرایی سوق داده است. رسانه‌ها تن به هر‌آنچه کلیک‌آور باشد می‌دهند، چون کلیک منشا درآمدهاست و بدون درآمدها نمی‌توانند سرپا بمانند.

خطر اینجاست که اطلاعات آنلاین سوخت خشم و اضطراب انسان‌ها می‌شوند؛ گرایش‌هایی که به سادگی می‌تواند توسط کسانی که این روندها را دنبال می‌کنند برای فریب افکار عمومی به کار گرفته شوند.

بیشتر بخوانید: اثر اعتیاد به اینترنت روی مغز، مشابه اعتیاد به مخدر و الکل

مجله "سایکالجی تودی" یکی دیگر از پی‌آمدهای مهم روان‌شناختی شبکه‌های اجتماعی را طبیعت اعتیادآور این شبکه‌ها می‌داند. لحظه به لحظه می‌توان در این شبکه‌ها تعامل داشت و هیجان‌زده شد و همین می‌تواند برای بسیاری اعتیادآور باشد. البته این هیجانات تا حدی می‌تواند مثبت باشد، اما در موارد بسیاری موجب سرگردانی و بی‌اعتنایی نسبت به نیازهای زندگی واقعی می‌شود.

به گفته روان‌شناسان، شبکه‌های اجتماعی آنچه در سرشت انسان می‌گذرد را تقویت می‌کنند. بعضی مطالعات نشان داده‌اند که اگر کسی به افسردگی و اضطراب مبتلا یا در برابر این اختلال‌ها آسیب‌پذیر باشد، گشت و گذار در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند آنها را افسرده‌تر و مضطرب‌تر کند.

متخصصان و پژوهشگران همچنان دامنه وسیع تحولات مرتبط با تکنولوژی‌های آنلاین را می‌کاوند تا پیامدهای آنها را بررسی کنند، اما یک نکته بدیهی است: اینترنت و شبکه‌های اجتماعی هم می‌توانند نیروی خیری باشند در ساخت محافل انسانی، تولید فرصت و ایجاد ارتباط میان آدم‌ها، و هم می‌توانند نیروی شری باشند که مخل روان انسان‌هاست.