در جریان سفر روز سه‌شنبه ۶ اسفند رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهوری ترکیه به باکو دو تفاهمنامه میان آذربایجان و ترکیه امضا شد که بر اساس آن یک خط لوله گازی و یک خط آهن میان ترکیه و جمهوری خودمختار نخجوان احداث خواهد شد.

هم اکنون هم تامین گاز و هم کالاهای نخجوان از طریق خاک ایران انجام می‌شود.

بر اساس قرارداد ۲۵ ساله‌ای که در سال ۲۰۰۴ امضا و یک سال بعد اجرایی شد، جمهوری آذربایجان در مرز آستارا گاز به ایران تحویل می‌دهد و ایران نیز در جلفا گاز تحویل نخجوان می‌دهد.

پارسال آذربایجان ۳۹۵ میلیون متر مکعب گاز تحویل ایران داد و جمهوری اسلامی ۱۵ درصد آن را بعنوان حق ترانزیت کسر کرده و بقیه را تحویل نخجوان داد.

جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از آذربایجان است که بعد از اشغال ۲۰ درصد اراضی این کشور توسط ارمنستان در اوایل دهه ۹۰ از سرزمین مادری جدا افتاد و هم اکنون به غیر از مرزی ۸ کیلومتری با ترکیه، توسط ایران و ارمنستان احاطه شده است.

در سال ۲۰۱۰ و اوج تنش‌های سیاسی میان باکو و تهران، شرکت ملی نفت آذربایجان (سوکار) و شرکت دولتی گاز ترکیه (بوتاش) تفاهمنامه‌ای امضا کردند که بر اساس آن ۱۶۰ کیلومتر خط لوله گازی ایغدیر-‌نخجوان با ظرفیت انتقال سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب گاز احداث شود، اما در سال ۲۰۱۳ با روی کار آمدن حسن روحانی، روابط باکو و تهران بهبود یافت و این پروژه رها شد.

با تحریم‌های آمریکا علیه ایران و کمبود گاز ایران در فصول سال، دوباره موضوع احداث این خط لوله گازی مطرح شد و اردوغان گفته است به زودی احداث این پروژه آغاز خواهد شد.

هم اکنون آذربایجان از دو مسیر به ترکیه گاز صادر می‌کند: باکو‌-تفلیس-‌ارزروم و خط لوله کریدور جنوبی که هر دو آنها از منطقه کارس ترکیه می‌گذرند و از این منطقه تا ایغدیر خط لوله جداگانه گازی موجود است.

شرکت سوکار طی سالهای گذشته همواره از ایران درخواست داشت که حق ترانزیت ۱۵ درصدی را کاهش دهد. برای نمونه آذربایجان برای ترانزیت گازش از طریق گرجستان به ترکیه تنها ۵ درصد حق ترانزیت می‌دهد. ایران با تکیه بر اینکه هیچ جایگزینی برای تامین گاز نخجوان وجود ندارد، درخواست آذربایجان را رد کرده بود.

سه‌شنبه تفاهمنامه دیگری نیز میان رهبران ترکیه و آذربایجان امضا شد که بر اساس آن خط آهن کارس-‌ایغدیر-نخجوان احداث خواهد شد.

آذربایجان و ترکیه طی سالهای گذشته خط آهن باکو-‌تفلیس‌-کارس را تکمیل کرده بودند که در سال ۲۰۱۷ راه‌اندازی شد.

هم اکنون نخجوان برای واردات و صادراتش کلا وابسته به ایران است و اگر خط آهن کارس‌-نخجوان راه‌اندازی شود، دیگر وابستگی زیادی به واردات یا ترانزیت کالا از طریق ایران نخواهد بود.

وابستگی نخجوان به ایران طی سالهای گذشته همواره مورد نگرانی جمهوری آذربایجان بوده، بطوری که با شیوع ویروس کرونا در ایران طی هفته گذشته، همه همسایه‌های ایران مرزهایشان را بستند و آذربایجان این کار را نکرد یا نتوانست بکند. از دید بسیاری از کارشناسان، باکو بخاطر وابستگی نخجوان به ایران مرزهایش با ایران را نبست، اما هزینه سنگینی نیز متحمل شد. هم اکنون دهها نفر مشکوک به کرونا در بیمارستانهای مرزی آذربایجان با ایران بستری هستند و از طرفی هم ترکیه طی اقدامی بی‌سابقه مرزهایش با نخجوان را بسته و هم گرجستان ترددهای مرزی با جمهوری آذربایجان را متوقف کرده است.

به عبارتی، وابستگی نخجوان به ایران باعث شد خود آذربایجان از طرف همسایه‌هایش، خصوصا نزدیکترین هم‌پیمانش ترکیه در انزوا قرار بگیرد.

از طرفی، تحریم‌های آمریکا نیز باکو را تحت فشار قرار داده است. باکو با کمک شرکای خود توانسته است برای میدان گازی شاه‌دنیز که ایران هم سهمی ۱۰ درصدی در آن دارد، از آمریکا معافیت بگیرد. فاز اول این میدان سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز تولید می‌کند و فاز دوم آن نیز اواسط ۲۰۱۸ راه اندازی شد و قرار است در پایان امسال، ظرفیت تولید فاز دوم به ۱۶ میلیارد متر مکعب در سال برسد. کل گاز فاز دوم راهی ترکیه و اروپا می‌شود.

آذربایجان و شرکایش برای فاز دوم شاه‌دنیز و خط لوله کریدور جنوبی که به ایتالیا می‌رسد، نزدیک ۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

دولت باکو و شرکایش، خصوصا شرکت بی‌پی بریتانیا که اپراتور پروژه هست طی مذاکراتی با آمریکا توانستند با این شرط که درآمد ایران از میدان شاه دنیز در حسابی در «جزایر کی‌من» بریتانیا واریز و مسدود شود، برای این پروژه معافیت بگیرند.

هنوز چشم‌انداز روشنی از آینده تحریم‌های آمریکا علیه ایران و گسترش دامنه آن وجود ندارد، اما آذربایجان برای هر گزینه‌ احتمالی، از جمله تحریم هرگونه مبادلات گازی آماده می‌شود.

برای نمونه، آمریکا هنوز به ادامه خرید گاز ترکیه از ایران واکنشی نشان نداده، اما عراق از اکتبر ۲۰۱۸ تنها با گرفتن معافیت‌های موقت چند ماهه از آمریکا خرید گاز ایران را ادامه می‌دهد و معلوم نیست آمریکا در آینده معاملات گازی با ایران را تحریم کند یا نه.

* مطالب منتشر شده در این صفحه صرفا بازتاب دهنده نظر و دیدگاه نویسندگان آن است.