سال، سال داروین است و بسیاری از نشریات، حتا شماره‌ای ویژه‌ی چارلز رابرت داروین (۱۸۸۲ − ۱۸۰۹) منتشر کرده‌اند. از جمله‌ی آنهاست نشریه‌ی آلمانی "روشنگری و انتقاد" (Aufklärung und Kritik)، که نشریه‌ای است که خود را به عنوان "نشریه‌‌ای برای اندیشه‌ی آزاد و فلسفه‌ی انسان‌گرا" معرفی می‌کند.

اهمیت کتاب "منشأ انواع"

شماره‌ی ویژه‌ی داروین ِ نشریه‌ی "روشنگری و انتقاد" حاوی مقاله‌ای است با عنوان "داروینیسم چیست؟" به قلم توماس یونکر (Thomas Junker)، استاد تاریخ علوم در دانشگاه توبینگن. توماس یونکر دارای تألیف‌های متعددی در مورد داروین است.

مقاله‌ی یونکر، آن‌چنانکه از عنوان آن برمی‌آید، بر آن است که مشخصه‌های عمومی داروینیسم را بیان کند. مقاله با این پرسش و در عین حال اظهار شگفتی آغاز می‌شود که چرا در مورد داروینیسم، یک نظریه‌ی علمی را با نام مبتکر آن می‌شناسند. در حوزه‌ی سیاست و عقیده بسیار پیش می‌آید، که مکتب را با نام مؤسس آن مشخص کنند، در حوزه‌ی علم اما این رسم چندان معمول نیست که نظریه را با نام پردازنده‌ی آن بشناسند. در دهه‌ی ۱۹۵۰ عنوان "نظریه‌ی ترکیبی تکامل" وضع شد، با این امید که به جای عنوان "داروینیسم" بنشیند؛ از آن اما چندان استقبالی نشد.

به نظر یونکر، اینکه تئوری تکامل را با نام داروین می‌شناسیم به نقش بی‌همتایی برمی‌گردد که کتاب "منشأ انواع" برای شهرت و طرح و پیشرفت این تئوری ایفا کرده است:

در این کتاب «برای نخستین بار این امکان پدید آمد که وجود، خصیصه‌ها و هدف‌مندی ارگانیسم‌ها با استناد به طبیعت توضیح داده شوند. از این راه برخی از توجه‌انگیزترین و در همان حال رازآمیزترین پدیده‌های طبیعت، که زیست‌شناسی قرنها در توضیح آنها وامانده بود، به لحاظ علمی قابل فهم شدند. تا همین امروز هیچ توضیح طبیعی قابل ذکر دیگری در باره‌ی وجود، خصایص و انتشار حیات بر روی زمین وجود ندارد. این جایگاه منحصربه‌فرد کتاب "منشأ انواع" است که آن را به یکی از مهمترین آثار تاریخ بشریت و داروین را به یکی از مهمترین زیست‌شناسان همه‌ی دورانها تبدیل می‌کند.»

ایده‌های داروین، ایده‌هایی آینده‌دارند و از این رو نام او تنها یک نام تاریخی محض نیست.

چارلز داروین، دانشمندی با شخصیت جذاب و الها‌م‌بخش است. او حاضر نبود از هیچ دستگاه و ایدئولوژی‌ای رشوه بگیرد و در ازای آن بر حقایق علمی چشم پوشد و از بیان آنها خودداری کند.

داروینیسم‌ها

هر کسی داروینیسم خود را دارد. این یا آن جامعه‌شناس،‌ این یا آن فیلسوف، این یا آن ایدئولوگ بنابر سلیقه و برداشت خود از عنوان "داروینیسم" استفاده می‌کند. مخالفان نظریه‌ی تکامل نیز گاه چیزهایی بس نامربوط به داروینیسم نسبت می‌دهند.

توماس یونکر، علاوه بر ذکر برداشت‌های متنوع از داروینیسم بر روی این موضوع نیز دست می‌گذارد که داروینیسم داروین، در اصل متنوع است، تنوعی درونی دارد، چون نه یک نظریه‌ بلکه هم‌تافته‌ای از نظریه‌هاست: «داروین نظریه‌ی خود را به‌عنوانِ نظریه‌ای یگانه پیش گذاشت؛ این نظریه اما در واقع مجموعه‌ی مرکبی فراهم‌آمده از عنصرهای نظری و تجربی مختلف است.»

ایده‌های مهم داروین

چه چیزهایی زیر عنوان داروینیسم داروین می‌گنجد؟ یونکر می‌کوشد به این پرسش پاسخ گوید. او می‌نویسد: «همه‌ی ’داروینسم‌ها‘ باید به ایده‌های مهم داروین درباره‌ی پیدایش انواع برگردند.»

یونکر برای داروینیسم این سه معنای اساسی را برمی‌شمرد:

• داروینیسم توضیح طبیعی پیدایش ارگانیسم‌هاست.

منظور از توضیح طبیعی، توضیح طبیعت برپایه‌ی عامل‌های طبیعی است. نبایستی عاملی ورای طبیعت در توضیح طبیعت دخالت یابد.

داروین مدل خود برای توضیح طبیعی را "نظریه‌ی تغییر نسب از راه انتخاب طبیعی" نامیده است. به تدریج مفهوم "تکامل" جای عبارت "تغییر نسب" نشست. بدین جهت می‌توانیم مدل توضیح طبیعی داروین را "نظریه‌ی تکامل از راه انتخاب طبیعی" بنامیم. یونکر می‌نویسد اولین باری که اصطلاح داروینیسم به کار برده شد (توسط توماس هنری هاکسلی در سال ۱۸۶۰)، چنین معنایی را می‌رساند.

• داروینیسم نظریه‌ی انتخاب است.

"منشأ انواع" اولین تلاش برای توضیح پیدایش انواع از راه تکامل و با استناد به خود طبیعت نبوده است. نوآوری داروین در این بود که برای توضیح پیدایش انواع به این موضوع توجه کرد که خصوصیات به ارث می‌رسند، اما به دلایل مختلف تغییر می‌کنند و سپس این پرسش را درافکند که: چرا برخی کیفیت‌ها باقی نمی‌مانند، ولی برخی دیگر تثبیت می‌شوند؟

پاسخ داروین به این پرسش "انتخاب طبیعی" بود. با نظر به این موضوع گروه کثیری "داروینیسم" را نه صرفا به معنای باور به تکامل، بلکه مترادف با "انتخاب طبیعی" و تنازع بقا به کار می‌برند. کسانی که این مفهوم را وارد بحث‌های سیاسی و اجتماعی کرده‌اند نیز به همین برداشت توجه دارند.

• داروینیسم توضیح بقا با نظر به هدف‌مندی است.

داروین از طریق نظریه‌ی انتخاب، اصل را بر این گذاشته بود که خصوصیت‌های ارگانیسم بایستی هدفهایی را برآورده کنند. بیان پیگیر این نظر، این می‌شود که همه‌ی خصوصیت‌ها بایستی هدفمند باشند، یعنی برای بقا فایده‌ای دربرداشته باشد. بر این قرار نظریه‌ی داروین را می‌توانیم "فایده‌باوری" نیز بنامیم.

ایده‌ی پایدار داروین

به نظر یونکر ایده‌ی پایدار داروین همانی است که در عنوان کتاب اصلی او آمده است: توضیح "در باره منشأ انواع از راه انتخاب طبیعی".

یونکر در پایان مقاله‌ی خود می‌نویسد:

«توضیح طبیعی داروین درباره‌ی پیدایش ارگانیسم‌ها از راه تکامل و انتخاب طبیعی امروز تا آن حد تأییدشده است که بتوانیم آن را دیگر یک امر واقع تلقی کنیم. اینکه انتخاب یکی از چند عامل تکامل است یا اینکه عامل اصلی است، موضوعی بحث‌انگیز بوده و هنوز هست. داروین خود در طول سالها امکانهای مختلفی را قابل پذیرش می‌دانسته و از این رو دیدگاه‌های مختلفی حق دارند خود را برآمده از فکر او بدانند. تا زمانی که بحث و جدل در این باب که چه کسی وارث حقیقی داروین است، گرم است، می‌توان از وجود "داروینیسم"های مختلفی حرف زد. بر این قرار اینکه "داروینیسم چیست؟" پرسشی است که رو به آینده دارد، آینده‌ی برنامه‌ی پژوهشی‌ای که داروین آن را بنیاد گذاشته است.»

رضا نیکجو

تحریریه: مصطفی ملکان