دریای خزر میان پنج کشور ایران، ترکمنستان، آذربایجان، قزاقستان و روسیه واقع شده و تعداد ساحل نشینان آن حدود ۱۲ میلیون نفر حدس زده می‌شود. بیش از نیمی از این جمعیت در سواحل ایران زندگی می‌کنند.

صیادان ایرانی از انقراض نسل ماهیان خاویاری و آلودگی دریا بیشتر از بقیه ساحل نشینان رنج می‌برند. ماهیگیران استان‌های شمالی از پایان صید و تحویل دادن لنچ‌های خود به شیلات صحبت می‌کنند. مقام‌های محلی هم از کاهش گردشگران نگرانند.

چرا سواحل ایران در خزر بیشتر آلوده است؟

ایسنا از قول محمود بهمنی دانشیار پژوهشی موسسه‌ی تحقیقات شیلات ایران می‌نویسد:« برداشت بی‌رویه شن، ماسه و ورود فاضلاب‌های صنعتی، خانگی و کشاورزی و همچنین ساخت متعدد انواع سدها در بالادست که موجب کاهش سهم آب رودخانه سفیدرود در گیلان شده، تکثیرماهیان خاویاری را به خطر انداخته است.»

سید‌علی آقازاده نماینده مردم رشت هم در جمع خبرنگاران گفت: «ساحل خزر از آستارا تا چابکسر بهترین فرصت برای جذب گردشگر در گیلان است، اما وجود آلودگی آب دریای خزر موجب از بین رفتن جذابیت‌های عرصه گردشگری در این استان می‌شود.»

کارشناسان محلی انتقاد می‌کنند که دولت جایگزینی برای جبران زیان‌های اقتصادی ساحل‌نشینان ندارد. کشاورزی و گردشگری از جمله ظرفیت‌هایی هستند که تاکنون به دلیل عدم مدیریت صحیح  و اقدام‌های غیرکارشناسانه، محروم از توسعه مانده‌اند.

"فقط آلودگی عامل زیان اقتصادی نیست"

علی محجوبی، رئیس دفتر کلاودیا روت، رئیس حزب سبزهای آلمان که به مسائل زیست‌محیطی خزر آگاهی دارد به دویچه وله می‌گوید: «آلودگی دریای خزر یکی از عوامل اصلی ضررهای اقتصادی استان‌های شمالی است. اما سوء مدیریت هم عامل دیگری است و آنچه که نماینده‌ی رشت گفته به نظرمن نوعی انتقاد از سیاست‌های دولت است اما دیر آن را مطرح کرده است.»

این فعال زیست محیطی بر این باور است که صنعت توریسم نقشی در اقتصاد ملی ایران ندارد و مشکلات موجود در آن به محدودیت‌هایی باز می‌گردد که از سیاست‌های غلط دولت ناشی می‌شود. وی می‌گوید: «فرهنگ رایج در جمهوری اسلامی امکان بهره‌برداری از صنعت توریسم را کاهش می‌دهد. ساختمان سازی بی رویه در طول سواحل خزرهم جذابیت‌های توریستی را کاهش داده است.»

یک پروژه‌ی تحقیقاتی در آلمان برای خزر

به نظر دکتر بهروز عبدالوند، هماهنگ‌کننده‌ی "مرکز تحقیقات حوزه‌ی خزر در برلین"، درصد آلودگی آب خزر بالاست و علت عمده‌ی آن  هم انتقال زباله‌های صنعتی، شیمیایی و فاضلاب‌های شهری به این دریا است. وی از پروژه تحقیقاتی این مرکز درباره‌ی آثار آلودگی بقایایی خبر داد که از رودخانه‌هایی که به خزر می‌رسند ناشی می‌شوند.

مونا پورزادی، کارشناس منابع طبیعی نیز در گفتگو با دویچه وله یادآور می‌شود که اکوسیستم خزر یک مجموعه‌ی یکپارچه‌ است و دریا را نمی‌توان از جنگل و ساحل جدا کرد: «بخشی از آلودگی‌ها به دلیل تغییر کاربری اراضی شهری، ساحلی و جنگلی بوده است.»

این کارشناس تاکید می‌کند که تغییرات حاصله منجر به فرسایش خاک و حمل رسوبات آن از طریق رودخانه‌ها به دریای خزر حمل می‌شود. پورزادی می‌افزاید که این رسوبات به دهانه‌ی دریا ریخته می‌شوند و تراکم آنها  تخم ریزی ماهیان خاویاری را مختل می‌کند.

« فعال شدن تشکل‌های غیردولتی و مشارکت مردم»

مونا پورزادی خاطرنشان می‌کند که یکی از مهم‌ترین وظایف دولت آن است که از ان‌جی‌اوها و مشارکت مردم استفاده برای حل این مشکل کمک بگیرد. او اضافه می‌کند که تشکل‌های غیرمردمی باید جایگاه خود را پیدا کنند و بتوانند در تغییر قانون و تصمیم‌گیری‌ها شرکت جویند.

به پیشنهاد این کارشناس منابع طبیعی، باید با آن روستائی، جنگل‌نشین یا ساحل‌نشین که زندگی‌اش وابسته به جنگل و دریاهست صحبت شود: «باید از آن بومی که از دریا  استفاده می‌کند و معیشت او وابسته به آن منبع هست، پرسید که چه می‌توان کرد که هم آنها  بهره برداری کنند و هم این منابع تخریب نشود. آنها بهترین پاسخ را خواهند داد.»

بهروز عبدالوند، هماهنگ‌کننده‌ی "مرکز تحقیقات حوزه‌ی خزر در برلین"، هم برای حل مشکلات اقتصادی ساحل‌نشینان خزر به دولت ایران و به کلیه دولت‌های حوزه‌ی خزر اجرای طرح‌های ملی و منطقه‌ای مشترک را پیشنهاد می‌کند.

گفتگو با یک صیاد در دریای خزر

اما "عدم جذب گردشگران" مشکل اصلی صیادان منطقه نیست. یک صیاد صاحب "لنج ماهیگیری کیلکا" در دریای خزر، در گفتگو با دویچه وله درباره مشکلات خود چنین توضیح می‌دهد: «ما در گیلان و مازنداران بیش از ۲۰۰ لنج داشتیم که حالا اکثرشان را شیلات خریده است.  صیادان می‌توانند تا سقف ۶۰۰ تن ماهی کیلکا صید کنند. اگرما نتوانستیم تا سطح مقرر صید کرده و توناژ صیدی سالانه را جبران کنیم، شیلات مجبور است خسارت آن رابپردازد.»

 این صیاد در ادامه صحبت‌های خود می‌گوید، شیلات خسارت وعده داده شده را تاکنون پرداخت نکرده است.  وی از آلودگی دریا و هجوم نوعی "ژل دریایی" هم یاد می‌کند و این دو عامل را دلیل کاهش صید می‌شمارد.

وی در ادامه گفتگو با دویچه‌وله تاکید می‌کند: « زمانی ما می‌توانستیم روزانه با لنج ۳۰ تنی بین ۲۰ تا ۳۰ تن ماهی صید کنیم، ولی الان دست خالی از صید برمی‌گردیم و فقط تا یک تن ماهی بهره برداری می‌کنیم. فعلا ۲۵ لنج ماهیگیری در گیلان فعال عمل می‌کنند ولی آنها هم  صید مطلوبی ندارند. صیادان مجبورند  لنج‌ها را بالا بیاورند.»

به نقل ازاین صیاد خزر، "ماهی‌های استخوانی" مانند ماهی سفید، کپور و کفال هم  به دلیل آلودگی دریا دیگر به سمت سواحل نزدیک نمی‌شوند و درآمد صیادان به این دلیل نیز کاهش بیشتری پیدا کرده است.

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: مهیندخت مصباح