مصاحبه با دکتر بهرام مبشر، کیهان‌شناس سرشناس ‌ایرانی

دکتر بهرام مبشر کیهان‌شناس به‌نام ایرانی ساکن آمریکا است. وی نماینده سابق سازمان فضایی اروپا در ناسا و از مجریان طرح تهیه ژرف‌ترین تصویر نجومی جهان است. با آقای مبشر در مورد زندگی و تحقیقاتش گفت‌وگو کرده‌ایم.

دکتر بهرام مبشر در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ به عنوان نمایند‌ه‌ی سازمان فضایی اروپا (ESA) در ناسا مشغول به فعالیت بود. وی شهرتی جهانی در علم اخترفیزیک (استروفیزیک) دارد و در زمینه‌ی کیهان‌شناسی تحقیقات زیادی انجام داده است.

مشارکت با گروهی که موفق به کسب "تصویر فراژرف هابل" شده‌اند و کار در زمینه‌ی انرژی تاریک در کارنامه‌ی این کیهان‌شناس برجسته‌ی ایرانی قرار دارد.

آقای مبشر در حال حاضر استاد فیزیک و نجوم رصدی دانشگاه کالیفرنیا در ریورساید است و در همین دانشگاه نیز تحقیقات خود را ادامه می‌دهد.

با وی در مورد زندگی‌نامه، تحقیقات و دستاوردهایش گفت‌وگو کرده‌ایم.

****

دویچه‏وله: اقای مبشر، ممکن است برای‏مان از شرح‏حال زندگی‏تان بگویید؟ از دوران کودکی‏تان و اینکه کجا به دنیا آمده‏اید؟

بهرام مبشر: من در سال ۱۳۳۷ در تهران به‏دنیا آمده‏ام. تحصیلات ابتدایی، متوسطه و دانشگاهی را تا سطح لیسانس فیزیک در تهران گذراند‏م. در دبیرستان البرز بودم، بعد لیسانس فیزیک گرفتم و به انگلستان رفتم. در آن‏جا دکترای کیهان‌شناسی مشاهداتی را از دانشگاه دورهام انگلستان گرفتم. بعد در دانشگاه لستر انگلیس فوق‏دکترای استروفیزیک را گذراندم.

بعد از آن در امپریال کالج دانشگاه لندن به کار تحقیق در رشته‏ی کیهان‏شناسی پرداختم. یک فلوشیپ در این دانشگاه داشتم و مدت هشت سال به تحقیق و تدریس در کیهان‏شناسی مشاهداتی و استروفیزیک پرداختم. در همان زمان فوق‏لیسانس اپتوالکترونیک و لیسانس مهندسی مایکرو ویو از دانشگاه لندن گرفتم. بعد از کارم در امپریوکالج لندن، به عنوان نماینده‏ی سازمان فضایی اروپا به ناسا رفتم.

در چه سالی به ناسا رفتید؟

در سال ۲۰۰۰ به آمریکا رفتم و در ناسا روی تلسکوپ فضایی هابل شروع به کار کردم. نماینده‏ی سازمان فضایی اروپا در سازمان تلسکوپ‏های فضایی هابل بودم. مدت هفت سال در ناسا بودم و در این مدت شمار زیادی کارهای تحقیقی در مورد پیدایش کهکشان‏ها و کل جهان انجام دادم. بعد از آن، حدودا چهار سال پیش به دانشگاه کالیفرنیا آمدم و در حال حاضر در دانشگاه کالیفرنیا در ریورساید استاد هستم.

یعنی شما از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ در ناسا مشغول کار و تحقیق بودید؟

بله؛ یک سال هم معاون پروژه‏ی "پلانک"، در سازمان فضایی اروپا بودم. بعد از آن به دانشگاه کالیفرنیا آمدم و الان در دانشگاه ریورساید تدریس و تحقیق می‏کنم.

در چه زمینه‏ای تحقیق می‏کنید؟

تحقیق من در مورد فورماسیون و تحولات کهکشان‏ها است. این‏که کهکشان‏ها چگونه به‏وجود می‏آیند و در طول عمر جهان چگونه تغییر می‏کنند و به جایی می‏رسند که امروز رسیده‏اند. به اضافه‏ی این‏که راجع به اولین نسل کهکشان‏هایی که در جهان به‏وجود آمدند کار می‏کنم و سعی می‏کنم اولین و دورترین کهکشان‏ها را پیدا کنم.

چون هرچقدر شما کهکشان‏های دورتر و دورتر را نگاه می‏کنید، در حقیقت در زمان به عقب برمی‌گردید. اگر دورترین کهکشان‏ها را نگاه کنید، آن‏قدر در زمان به عقب نگاه می‏کنید که تقریبا به ابتدای جهان نگاه می‏کنید. آن‏جاست که شما مسئله‏ی پیدایش را می‏توانید ببینید، آفرینش را می‏توانید ببینید. می‌بینید که کهکشان‏ها چگونه به‏وجود آمده‏اند و در همان لحظه‏ی ابتدایی چه شرایطی وجود داشته و چه خواصی داشته‏اند.

این پروژه‏ای است که من روی آن کار می‏کنم. به اضافه‏ی کار روی فرم‏گیری ستاره‏ها در درون کهکشان‏ها و هم‏چنین انرژی تاریک. این‏که ماهیت انرژی تاریک چیست و چه اثری روی جهان دارد. تحقیق من در این زمینه است که مثلا کهکشان‏ها چطور شکل و فرم امروزه را گًرفته‌اند. یک سری پرسش‌های اساسی وجود دارد که فکر بشر را برای سال‏ها و حتی قرن‏ها به خود مشغول کرده است. این پرسش‌‏ها امروز قابل بررسی و مطالعه هستند. من روی اینها کار می‏کنم.

در چه زمینه‏ای در دانشگاه کالیفرنیا تدریس می‏کنید؟

در کیهان‏شناسی و استروفیزیک.

چه شد که به کیهان‏شناسی علاقه‏مند شدید؟

کلا هرکسی در زندگی به دنبال واقعیات و حقیقت است و از طرق مختلف سعی می‏کند در جست‏وجوی آن باشد، از طریق مذهب، فلسفه و علم. من هم از طریق علم به‏دنبال واقعیات هستم و علمی که می‏تواند من را به آن‏جا برساند، کیهان‏شناسی است. علت‏اش فقط همین بود که بتوانم از نظر علمی ببینم انسان از کجا آمده، چرا این‏جاست و در نهایت چه می‏شود؟ این آسمان‏های عظیم از کجا آمده‏اند؟ چرا این فرمی هستند که هستند؟ و چطور همه‏ی این‏ها شروع شدند؟

این‏ها پرسش‌‏هایی است که علم کیهان‏شناسی به آن‏ها پاسخ می‏دهد و درست است که کسانی که دنبال علم کیهان‌شناسی رفته‏اند، زیاد نیستند و ما ایرانی کیهان‏شناس زیاد نداریم، ولی در ایران علاقه‏ی فوق‏العاده زیادی به علم کیهان‏شناسی وجود دارد و من در سفرهایی که به ایران دارم و در صحبت‏هایی که با دوستان، دانشجویان، استادان و مردم دارم، می‏بینم که چه علاقه‏ای به این علم وجود دارد، به این‏که انسان از این طریق بتواند به واقعیات دنیا پی ببرد.

برمی‏گردیم به تحقیقات‏ و دست‏آوردهای‏تان. ممکن است راجع به دست‏آوردهای‏تان بیشتر توضیح بدهید؟

زمانی که در سازمان فضایی هابل بودم، کار روی مقدار زیادی از پروژه‏ها را شروع کردم و این پروژه‏ها الان به‏صورت قوی‏ترین پروژه‏های دنیا مطرح هستند. اکثر کیهان‏شناسان مشاهداتی روی این پروژه‏ها و روی داده‏هایی که ما به‏دست آورده‏ایم، مشغول کار کردن هستند. این‏ کارها از طریق تلسکوپ هابل به‏ دست آمده‏اند؛ هم‏چنین از طریق دیگر تلسکوپ‏های فضایی مانند اسپیتسر و چندرا که در طول موج‏های مختلف مشاهده می‏کنند و تلسکوپ‏های روی زمین هستند و همین‏طور از طریق تلسکوپ کک که بزرگ‏ترین تلسکوپ روی زمین است و در هاوایی قرار دارد. این تلسکوپ‏ها همه استفاده می‏شوند و تمام این داده‏ها را به‏دست می‏آورند و اکثر کیهان‏شناسان مشاهداتی دنیا روی این داده‏ها که ما پیدا کرده‏ایم، کار می‏کنند.

از دست‏آوردها اگر بخواهم بگویم، من در پیدا کردن یکی از دورترین کهکشان‏ها نقش داشتم که فاصله‏ی آن از ما خیلی دور است. یعنی شما آن‏قدر در زمان به عقب می‏روید که به ابتدای جهان نزدیک می‏شوید. ولی مسئله‏ی مهم آن است که این کهکشان‏ها جرم خیلی زیادی دارند و سئوال این‏جاست که چطور این جرم زیاد را در طول مدت بسیار کمی، از ابتدای جهان، توانسته‏اند پیدا کنند. چه واقعیاتی در درون این کهکشان‏ها صورت گرفته تا توانسته‏اند این جرم زیاد را پیدا کنند؟ کار اساسی‏ای که ما امروز انجام می‏دهیم، این است که ببینیم جرم کهکشان‏ها از کجا به‏وجود آمده است. یعنی این کهکشان‏ها که جرم دارند، و مثلاً ۱۰۰هزار میلیون برابر خورشید ما هستند، از کجا این جرم را به‏دست آورده‏اند.

عامل اصلی به‏دست آوردن این جرم، از طریق فرماسیون (شکل‌گیری) ستاره‏ها بوده است که ستاره‏ها فرم پیدا می‏کنند و باعث به‏وجود آمدن این جرم در کهکشان‏ها و همین‏طور نور در کهکشان می‏شوند که شده‏اند. بنابراین در آن کهکشان‏ها باید مقدار زیادی ستاره در طول مدت خیلی کمی فرم پیدا کرده و به‏وجود آمده باشند. چرا و چطور این‏کار را کرده‏اند؟ این سئوالی است که هنوز مبهم است، هنوز معلوم نیست. ولی چنین کهکشان‏هایی پیدا شده‏اند و اگر تعداد آن‏ها همین‏طور که ما پیدا می‏کنیم، بیشتر و بیشتر معلوم بشوند، تئوری‏های موجود در علم کیهان‏شناسی، در مورد فرماسیون کهکشان‏ها را مورد سئوال قرار می‏دهد.

من همچنین جزو گروهی بودم که عمیق‏ترین تصویری را که تابه‏حال بشر از جهان گرفته، به‏دست آورده‏ام. "تصویر فراژرف هابل" که شاید شنیده باشید. این یکی از عمیق‏ترین تصویرهایی است که تا به‏حال بشر از جهان دیده و توسط تلسکوپ هابل گرفته‏ایم. از روی این تصویر می‏توانیم دوباره کهکشان‏ها را در پروسه‏ی فرماسیون، در پروسه‏‏ای که دارند فرم پیدا می‏کنند، در لحظه‏ی فرم‏گیری ببینیم و مطالعه کنیم.

هم‏چنین راجع به "انرژی تاریک" کار کرده‏ام و عضو گروهی بوده‏ام که راجع به آن کار کرده‏اند و این‏که پیدا کرده‏اند که چه موقع انرژی تاریک در جهان به حدی رسیده که امروز ما می‏بینیم و می‏توانیم حس کنیم.

انرژی تاریک چیست؟

انرژی تاریک، انرژی‏ای است که باعث ازدیاد سرعت انبساط جهان می‏شود. جهان در حال انبساط است، تمام کهکشان‏ها از هم در حال دور شدن هستند و چیزی که اخیرا پیدا شده، این است که سرعت انبساط جهان در حال افزایش است، یعنی سرعت دور شدن کهکشان‏ها از هم‏دیگر در حال زیاد شدن است و علت آن همان وجود انرژی تاریک است که به ماده خاصیت دافعه می‏دهد. ماده خاصیت جذب‏‌کننده دارد، انرژی تاریک به آن خاصیت دافعه می‏دهد. یعنی کهکشان‏ها از هم دور می‏شوند و دور شدن آن‏ها باعث ازدیاد سرعت انبساط جهان می‏شود. من مقداری راجع به این مسئله کار کرده‏ام و به یک سری نتایج خیلی مهمی در این مورد رسیده‏ایم.

شما گفتید عاملی که باعث شد به رشته‏ی کیهان‏شناسی تمایل پیدا کنید، عطش‏تان در یافتن حقیقت بوده است. با توجه به سال‏هایی که در این تحقیقات سپری کرده‏اید، فکر می‏کنید چقدر از حقیقت را کشف کرده‏اید؟

مبهمات‏ام بیشتر شده است. یعنی سئوالات‏ام بیشتر از آن روزی شده که در این رشته شروع به کار کردم. خیلی از مطالب برایم روشن شده، ولی هر مطلبی که روشن می‏شود، چندین و چند سئوال پیش می‏آیند. این است که به حقیقت نرسیده‏ام.

فکر نمی‏کنم هیچ‏وقت به حقیقت برسم، اما این روش، راهی است که انسان دارد. یعنی هدف زندگی، زندگی باهدف است. اگر انسان، هدفی در زندگی نداشته باشد، آن زندگی نیست و این هدفی است که ما داریم. بعضی وقت‏ها به نتیجه می‏رسد، بعضی‏ وقت‏ها هم به نتیجه نمی‏رسد، ولی این چیزی است که نسل بشر از زمان ابتدای تمدن، چهار هزار سال پیش، به دنبال آن بوده است و هرکسی کاری کرده و همه روی شانه‏های هم‏دیگر ایستاده‏ایم و توانسته‏ایم دنیا را عمیق‏تر و عیمق‏تر ببینیم. امیدوارم نسل‏های آینده بتوانند این کار را بکنند.

اما مسئله‏ی مهم این است که ما خیلی خوشبخت هستیم که در زمانی در تاریخ بشریت توانستیم زندگی کنیم که چنین مسائلی قابل بررسی و مطالعه‏ی علمی هستند. یعنی ما در زمانی داریم زندگی می‏کنیم که تلسکوپ‏هایی که ساخته شده‏اند آن‏قدر قوی هستند، تکنولوژی آن‏قدر پیشرفت کرده که می‏تواند به این مسائل جواب بدهد، سئوال کند و این مسائل را مشاهده کند.

زمان افلاطون راجع به این مسائل فکر می‏کردند و الان ما تا حدی می‏توانیم به این مسائل پاسخ بدهیم. الان ما می‏توانیم ببینیم که جهان باز است یا بسته. ما پیدا کرده‏ایم که جهان باز است یا بسته. یعنی به این سئوال پاسخ داده شده است و وقتی فکر کنید که یک انسان کوچک می‏تواند به چه سئوال‏های عظیمی فکر کند و چه مسائلی را حل کند، خود آن باعث شگفتی بسیار و غرور است.

به همین دلیل، از این‏که ما در این برهه‏ی زمانی داریم زندگی می‏کنیم، باید متشکر باشیم و حداکثر استفاده را از آن بکنیم؛ و بهتر بتوانیم بفهمیم که واقعا جهان چیست و ما از کجا آمده‏‏ایم. و این مهم‌ترین میراثی است که ما می‏توانیم برای آیندگان و فرزندانمان بگذاریم.

مصاحبه‌کننده: فریبا والیات
تحریریه: داود خدابخش

برای شنیدن این مصاحبه لطفا به فایل صوتی زیر مراجعه کنید.