دور هفتم تحت تاثیر هیات نمایندگی جدید جمهوری‌اسلامی ایران بود که با تاخیری چندماهه وارد گفت‌وگوهای وین شد. برخورد متفاوت و طرح اسناد جدید پیشنهادی در کنار نادیده گرفتن توافقات در شش دور قبلی مذاکرات در اواخر حیات دولت دوازدهم فضای مذاکرات را به شدت به چالش کشید.
تروئیکای اروپایی به صورت رسمی ناخرسندی خود را از رویکرد جدید هیات نمایندگی ایران اعلام کرد و در چندین مورد تهدید کرد که مذاکرات نمی‌تواند این چنین ادامه یابد. امیرحسین عبدالهیان وزیر خارجه و علی باقری کنی مذاکره‌کننده ارشد در پاسخ، ادعاهای مقامات اروپایی و آمریکایی را رد کرده و مدعی شدند مفاد پیشنویس‌ها بر اساس محتوی برجام تنظیم شده است.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
به موازات اختلاف نظر بین آژانس بین‌المللی اتمی و دولت ایران نیز شدت یافت و به نوبه خود مذاکرات را شکننده‌تر ساخت. اما عقب‌نشینی ناگهانی سازمان انرژی اتمی ایران از عدم همکاری در نصب دوربین‌های آژانس در تأسیسات تسای کرج و دستیابی به توافق با رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی باعث شد تا اختلافات از نقطه جوش دور شده و مسیر برای ادامه گفت‌وگوها هموار شود. البته عدم پاسخ منطقی حکومت ایران به از بین رفتن حافظه یکی از دوربین‌های آژانس در جریان عملیات خرابکارانه در تاسیسات اتمی کرج توافق کنونی و مشروط کردن فعالیت دوربین‌های جدید به بعد از برداشته‌شدن تحریم این توافق را متزلزل کرده‌است.
دور هفتم مذاکرات بعد از پیشرفت نسبی در حوزه فنی به ناگاه متوقف شد. مقامات اروپایی و آمریکایی تقاضای مذاکره‌کنندگان ایرانی را دلیل وقفه دانستند و آن را در حالی‌که فضای مذاکرات رو به جلو بود «ناامیدکننده» نامیدند اما علی باقری کنی مدعی شد که «از ابتدای مذاکرات توافق حاصل شده بود که پس از رسیدن به پیش‌نویس توافق، به استراحت عادی برویم». این اختلاف اگرچه سختی و ناپایداری مذاکرات را آشکار می‌سازد ولی در عین حال جدی بودن آن را نیز نشان می‌دهد.
نتیجه دور هفتم مذاکرات توافق بر سر دو سند با عناوین "لغو تحریم‌ها" و "اقدامات هسته‌ای" به عنوان مبنای کار است. بر خلاف صورت‌بندی تبلیغاتی جمهوری‌اسلامی ایران سخنان «انریکه مورا» معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده مذاکرات وین به واقعیت نزدیک‌تر است. وی توضیح داده که دو سند یادشده مبنای فعالیت حاوی توافقات شش دوره قبل علاوه بر چند خواست تیم جدید مذاکره‌کننده ایرانی است. بدین ترتیب نوعی مصالحه انجام شده که به طور نسبی با نرمش بیشتری از سوی هیات نمایندگی حکومت ایران همراه است. ناخشنودی حسین شریعتمداری مدیر مسئول روزنامه کیهان و برخی از نیروهای تندرو از روند جدید مذاکرات نیز تاییدکننده عقب‌نشینی قابل انتظار از تقاضاهای حداکثری و فرابرجامی است. در عین حال می‌تواند مشابه خود برجام نمایانگر تمایل آقای خامنه‌ای و نهاد ولایت فقیه برای گریز از مسئولیت پذیرش بازسازی برجام باشد.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
بنابراین در واقع تازه مذاکرات بعد از یک وقفه هفت ماهه با توافق بر سر مبنای مشترک و مدالیته گفت‌وگوها شروع شده است که به قول یکی از اعضای هیات نمایندگی آمریکا در وضعیت «بهتر از آنچه انتظار می‌رفت اما بدتر از آنچه می‌بایست باشد» قرار دارد.
به نظر می‌رسد هیات نمایندگی جمهوری‌اسلامی به مشاوره و کسب اجازه از مقامات اصلی و بخصوص آقای خامنه‌ای برای ادامه مذاکرات نیاز داشته است. خامنه‌ای توافقی که دولت قبلی با نقش آفرینی جواد ظریف و عباس عراقچی در ماه خرداد به آن دست یافته بود را قبول نکرد و تصور کرد که حضور تیم جدید که از دید غربی‌ها «تندرو» محسوب می‌شوند و طرح "تقاضای حداکثری" در برابر "فشار حداکثری" می تواند بازسازی برجام را در موقعیت بهتری به لحاظ موازنه امتیازات برای نظام قرار دهد.
اما همانطور که انتظار می‌رفت واقعیت‌های موجود به این تلقی خوشبینانه و خیال‌بافانه مجال تحقق نداد؛ هیات مذاکره‌کننده ایرانی زودتر از زمانی که قرار بود عقب‌نشینی از مواضع شعاری و ناممکن را آغاز کرده‌است.
رمزگشایی از سخنان محسن رضائی که گفته بود: «نرخ ارز در سال های آینده با سرانجام رسیدن مذاکرات و برداشتن تحریم‌ها به ثبات می‌رسد» برنامه نظام را آشکار می‌سازد که در رویکردی غیرتعجیلی می‌خواهد با فرسایشی کردن مذاکرات طرف مقابل را خسته کرده و در نهایت به توافق مورد نظر راضی کند. در واقع نظام می‌خواهد برجام بازسازی شود اما به شرطی که پایداری داشته و امتیازی فراتر از آن ندهد؛ همچنین سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر جایگزین سانتریفیوژهای آی‌آر یک شود.
اما اروپا و آمریکا متوجه این راهبرد شده و با تاکید بر ضرورت کوتاه‌مدت بودن توافقات برای نجات برجام به دنبال خنثی‌سازی تمهیدات مقامات تهران هستند تا ریسک‌های مرتبط با گسترش فعالیت‌های حساس هسته‌ای جمهوری‌اسلامی ایران هر چه زودتر مرتفع شده و موج دیگری از بی‌ثباتی خاورمیانه متلاطم را در برنگیرد. علاوه بر این دولت بایدن خواهان دریافت توافق حکومت ایران برای گفت‌وگو پیرامون دیگر حوزه‌های اختلافی خارج از توافق برجام نیز است که مورد حمایت اتحادیه اروپا و کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس نیز قرار دارد.
دولتهای روسیه و چین نیز نسبت به رویکرد جدید حکومت ایران نظر موافق نداشته و بر سر بازگشت سریع دولتهای ایران و آمریکا به مفاد برجام تاکید دارند. اصرار نماینده روسیه بر «انعطاف حداکثری» از سوی دولتهای ایران و آمریکا نشانگر اهمیت راهبردی احیای برجام برای روسیه است.
تاکید جمهوری‌اسلامی بر ضرورت الغای فوری تحریم‌ها و اصرار دولتهای غربی بر بازگشت سریع جمهوری‌اسلامی به فعالیت‌های اتمی مطابق برجام، متوقف کردن فعالیت‌های حساس هسته‌ای و نگرانی از کاهش «نقطه گریز هسته‌ای» پیچیدگی و تنگنای گفت‌وگوها را نشان می‌دهد. در این شرایط دور هشتم مذاکرات وین در یک فضای پارادوکسیکال آغاز خواهد شد. از یک سو هیچ‌وقت امید به احیای برجام تا این حد کاهش نیافته و سخن از مرگ کامل آن جدی نبوده است اما از سوی دیگر هیچ‌گاه نیز بعد از آغاز به کار دولت ابراهیم رئیسی دو طرف به توافق نزدیک نبوده‌اند.
آنچه مشخص است این واقعیت است که بازسازی برجام در فراسوی مواضع کنونی هر دو طرف قابل دستیابی است. با توجه به اینکه هنوز بر سر چگونگی رفع اختلافات اساسی تفاهم حاصل نشده است، مهلت چند هفته‌ای برای فرجام مذاکرات واقع‌بینانه نیست؛ در عین حال زمان‌بر کردن مذاکرات و موکول کردن آن به بازه زمانی چند ماهه و نبود موعد مشخص برای به نتیجه رسیدن گفت‌وگوها نیز کارساز نیست. بنابراین سرنوشت مذاکرات بازسازی برجام به سال ۲۰۲۲ می‌کشد.
جمهوری‌اسلامی ایران از چند ناحیه تحت فشار است که تداوم تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها را دشوار ساخته است. نخست وضعیت فلاکت بار اقتصادی، خزانه خالی، تعهدات مالی سنگین دولت و افزایش اعتراضات معیشت‌بنیاد و صنفی است که حکومت را به برداشته شدن فوری تحریم‌ها نیازمند کرده‌است. البته چون سیاست نظام رویکرد غیرتعجیلی است لذا بودجه ۱۴۰۱ با فرض وجود تحریم‌ها تنظیم شده است اما این سیاست مقطعی است.
تهدیدهای اسرائیل و تاثیر آن بر روند مذاکرات
افزایش اقدامات تهاجمی بازدارنده اسرائیل دیگر نگرانی حکومت است. مستقل از اینکه دولت اسرائیل توانایی حمله مستقیم به مراکز هسته‌ای ایران در کوتاه‌مدت را داشته باشد، تهدیدات آشکار آنها و مذاکره با دولت آمریکا در این خصوص باعث نگرانی مقامات حکومت ایران شده‌است. سایت «نورنیوز» همزمان با پایان دور هفتم مذاکرات وین با انتشار مطلبی مدعی اقدامات دولت اسرائیل برای ایجاد اختلال در روند توافقات شد. بر مبنای گفته‌های جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور آمریکا، پیام مستقیمی به جمهوری‌اسلامی در خصوص اقدامات دولت آمریکا در صورت شکست خوردن مذاکرات مربوط به بازسازی برجام ارسال شده است. دولت بایدن بر خلاف رویکرد اولیه که در خصوص اجرای تحریم‌ها چندان سختگیری نمی‌کرد در هفته‌های گذشته به گسترش تحریم‌ها و تحرکاتی برای جلوگیری از دور زدن تحریم‌ها روی آورده و فشار بر جمهوری‌اسلامی را افزایش داده است. در داخل هیات حاکمه آمریکا نیز ضرورت اقدامات فوری برای متوقف کردن ماجراجویی هسته‌ای جمهوری‌اسلامی ایران رو به افزایش است.
در چند روز گذشته شماری از مقامات ارشد امنیتی و نظامی سابق آمریکا که برخی از آنها در دوره دولت اوباما مسئولیت داشتند در نامه‌ای به جو بایدن خواستار ارسال پیام صریح به جمهوری‌اسلامی شدند که نزدیک شدن به قابلیت فنی تولید بمب اتمی با پاسخ نظامی آمریکا روبرو خواهد شد. این عامل نیز به نوبه خود دامنه استفاده از پنجره فرصت را برای جمهوری اسلامی ایران کاهش داده است.
تروئیکای اروپا نیز ناشکیبایی خود را به خروج جمهوری‌اسلامی ایران از تعهدات برجام افزایش داده و تصریح کرده که رسیدن جمهوری‌اسلامی ایران به آستانه جنگ افزار هسته‌ای را خط قرمز تلقی می‌کند. تشدید تنش بین نمایندگان کشورهای فرانسه، آلمان و بریتانیا با هیات نمایندگی حکومت ایران بر خلاف دوره دولت روحانی به جایی رسیده است که باقری کنی مواضع آنها را از آمریکا غیرسازنده‌تر بشمار آورده است. البته در زمان تصویب برجام نیز موضع دولتهای فرانسه و بریتانیا از دولت آمریکا قاطع‌تر و سختگیرانه‌تر بود.
حال با در نظر گرفتن تمامی تحولات هنوز چشم‌انداز فرجام مذاکرات مشخص نیست اما به نظر می‌رسد ریسک‌های مختومه کردن پرونده بازسازی برجام برای هر دو طرف بیشتر است و در نتیجه با همه موانع و دشواری‌ها تداوم مذاکرات وین در مقطع فعلی برای طرفین مفید محسوب می‌شود. البته مسیر همچنان پیچیده و پر از ناهمواری و فراز و نشیب خواهد بود اما بعید است که رشته مذاکرات قطع شود؛ به همان دلیلی که تا کنون ادامه یافته در آینده نیز استمرار خواهد داشت و در روندی تدریجی و زمان‌بر پیشرفت خواهد کرد.
مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.