معمر ابومنیار قذافی ۴۲ سال پیش در چنین روزهایی (اول سپتامبر ۱۹۶۹ میلادی) با یک کودتای نسبتا آرام حکومت پادشاهی را در لیبی برانداخت تا خود یکی از طولانی‌ترین استبدادهای فردی تاریخ را پایه‌ریزی کند.

قذافی در بیش از چهار دهه‌ی گذشته دوستی و دشمنی کشورهای مختلف را به شکل‌های گوناگون و بعضا متناقض تجربه کرده است.

حامی سابق تروریسم، دوست تازه‌ی غرب

لیبی، به ویژه در دو دهه‌ی نخست حکومت قذافی یکی از مهم‌ترین حامیان حرکت‌هایی محسوب می‌شد که برخی جنبش‌های آزادی‌بخش و برخی دیگر شبکه‌های بین‌المللی تروریستی می‌نامیدند. لیبی تا یک دهه‌ی پیش مخفیگاه تعدادی از معروف‌ترین تروریست‌های جهان بود.

قذافی در سال ۲۰۰۳ میلادی به دنبال افزایش فشارهای آمریکا رسما به نقش داشتن در شماری از عملیات تروریستی از جمله سرنگون کردن هواپیمای پان امریکن در لاکربی اسکاتلند اعتراف کرد.

رهبر لیبی همچنین با امضای موافقت‌نامه‌ای با واشنگتن تمام برنامه‌های خود برای دست‌یافتن به سلاح‌های کشتار جمعی را علنی کرد و کنار گذاشت. از آن زمان لیبی به یکی از دوستان غرب تبدیل شد.

آلمان؛ از دیدار با قذافی تا کمک پزشکی به مخالفان

سفر صدراعظم پیشین آلمان، گرهارد شرودر به لیبی در سال ۲۰۰۴ نقطه عطفی در عادی سازی روابط آلمان و این کشور محسوب می‌شود. در پی این سفر صادرات آلمان به لیبی به سرعت بیش از ۲۰ درصد افزایش یافت.

تا پیش از آغاز ناآرامی‌ها و اوج گرفتن جنبش اعتراضی علیه حکومت قذافی، آلمان با نزدیک به ۱۳ درصد دومین وارد کننده‌ی نفت لیبی بود.

حدود شش ماه پیش گیدو وستروله وزیر خارجه آلمان در چارچوب دیدار سران اتحادیه اروپا و آفریقا وارد طرابلس شد و مورد استقبال گرم قذافی قرار گرفت.

جمهوری فدرال آلمان گرچه به قطعنامه شورای امنیت علیه لیبی رای موافق نداد و در عملیات نظامی ناتو مستقیما شرکت نکرد، ولی در ماه‌های گذشته حمایت از مخالفان قذافی را افزایش داده است.

وزیر امور خارجه آلمان در ۱۳ ژوئن سال جاری بار دیگر به لیبی سفر کرد. این بار مقصد او بنغازی، نخستین شهر آزاد شده‌ی لیبی بود. هدف از سفر گیدو وستروله تحویل دادن کمک‌های پزشکی به مخالفان حکومت بود.

فرانسه؛ سارکوزی متهم به نمک نشناسی

نیکلا سارکوزی، رئیس جمهور فرانسه در سال ۲۰۰۷ یک موافقت‌نامه همکاری نظامی و هسته‌ای با لیبی را امضا کرد. چند ماه بعد معمر قذافی وارد پاریس شد تا قراردادهایی را امضا کند که ارزش آنها بیش از ده میلیارد یورو اعلام شد.

در پاریس استقبال از قذافی و همراهان پرشمارش متناسب با قراردادهای هنگفت با فرانسه پرشکوه بود، اما تغییر موضع سریع فرانسه، دست‌کم در نظر طرابلس دور از انتظار بوده است.

سارکوزی یکی از نخستین رهبران اروپایی بود که مخالفان قذافی را به عنوان نماینده‌ی مشروع این کشور به رسمیت شناخت.

سیف‌الاسلام، پسر قذافی مدتی پیش، سرخورده از این رفتار، رئیس جمهور فرانسه را به نمک‌نشناسی متهم کرد و مدعی شد، بخشی از مخارج مبارزات انتخاباتی سارکوزی را لیبی پرداخت کرده است. پاریس این ادعا را رد کرد.

ایتالیا، بزرگترین خریدار نفت مستعمره سابق خود

لیبی به عنوان مستعمره‌ی سابق ایتالیا، با این کشور رابطه‌ای ویژه دارد. این ارتباط از سال ۲۰۰۸ که رم ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون یورو به عنوان غرامت دوران استعمار به لیبی پرداخت کرد، گرم‌تر از همیشه شد.

ایتالیا تا چند ماه پیش خریدار ۴۰ درصد از نفت صادراتی لیبی بود.

سال ۲۰۰۹ نخست‌وزیر ایتالیا، سیلویو برلوسکونی همراه با دیکتاتور لیبی یک پیمان دوستی میان دو کشور را به امضا رساندند. این پیمان سرآغاز رابطه‌ی نزدیک و خصوصی رهبران دو کشور نیز بود که در عکس‌های فراوانی ثبت شده است.

با شروع ناآرامی‌ها در لیبی، برلوسکونی خیلی مایل بود این عکس‌های یادگاری را از خاطره‌ها بزداید. شاید به همین علت بوده که ایتالیا نقش یکی از طرفداران جدی عملیات نظامی ناتو علیه نیروهای ارتش قذافی را بازی می‌کرد.

بدین گونه پیمان دوستی میان دو کشور فراموش شد و جنگنده‌های ایتالیا از یک پایگاه نظامی در سیسیل برای بمباران مواضع حامیان حکومت وارد آسمان لیبی شدند.

چین؛ دوست سابق قذافی، حامی «لیبی جدید»

چین از کشورهایی است که از ابتدای به قدرت رسیدن معمر قذافی با طرابلس رابطه‌ای دوستانه برقرار کرده است. این کشور همواره نسبت به آنچه «منزوی کردن لیبی به بهانه مبارزه با تروریسم» خوانده می‌شد، موضعی انتقادی داشت و با سیاست‌های غرب در این ارتباط مخالفت می‌کرد.

در جریان درگیری‌های داخلی در لیبی وزیر خارجه چین، یانگ جیه‌چی، نسبت به عملیات نظامی ناتو علیه ارتش لیبی «به شدت ابراز نگرانی» می‌کرد.  دوم شهریور در یک گفتگوی تلفنی با دبیرکل سازمان ملل، بان کی‌مون گفت «سازمان ملل باید نقش هدایت كننده‌ای در برنامه‌ریزی‌های آینده‌ساز لیبی ایفا كند.»

جیه‌چی می‌گوید چین از تقویت هماهنگی و همكاری با اتحادیه آفریقا و اتحادیه عرب نیز در این زمینه حمایت می‌كند.

پکن از ابتدای ماه ژوئن با مخالفان قذافی تماس برقرار کرد. همزمان با تسخیر مقر قدافی در طرابلس یکی از سخنگویان وزارت خارجه چین اعلام کرد، این کشور به تصمیم مردم لیبی که خواهان کنارگذاشتن قذافی هستند احترام می‌گذارد.

چین مایل است در دوران بعد از قذافی نیز جایگاه خود را به عنوان یکی از حامیان لیبی حفظ کند. یانگ جیه‌چی می‌گوید پکن آماده‌ی کمک به بازسازی «لیبی جدید» است.

روسیه، افزودن قذافی به فهرست «غیرقابل دوستی‌ها»

روسیه گرچه به قطعنامه شورای امنیت علیه لیبی رای مثبت داد، ولی از مخالفان جدی عملیات نظامی ناتو در این کشور بود. مسکو به ویژه از دوران ولادیمیر پوتین، سال ۲۰۰۵، بر شمار قراردادهای میلیاردی خود با طرابلس افزود.

روسیه از مهم‌ترین تامین کنندگان سلاح و تجهیزات جنگی معمر قذافی محسوب می‌شود.

در ماه‌هایی که درگیری‌های داخلی در لیبی ادامه داشت روسیه مانند چین بارها خواهان تلاش برای یافتن یک راه حل سیاسی برای بحران لیبی شده بود. این دو کشور اگر واقعا با عملیات ناتو علیه قذافی مخالف بودند می‌توانستند با استفاده از «حق وتو»ی خود مانع از تصویب قطعنامه علی لیبی شوند.

با ورود مخالفان به طرابلس و کنترل بخش‌های بزرگی از پایتخت، شایعاتی در مورد خروج قذافی از کشور و پناهنده شدنش به کشورهای مختلف به گوش می‌رسید. یکی از این مقصدهای احتمالی روسیه ذکر می‌شد.

میخاییل مارگلوف، نماینده رییس جمهوری روسیه در امور آفریقا، ۳۱ مرداد اعلام کرد این کشور هرگز به معمر قذافی و دیگر کسانی که مسئول قتل مردم بیگناه لیبی هستند پناهندگی نمی‌دهد.

مارگلوف در یک گفت‌وگوی رادیویی اظهار داشت، قذافی از زمانی که دستور بمباران هوایی تظاهرات مسالمت‌آمیز معترضان را صادر کرد، در شمار افراد غیرقابل دوستی برای روسیه قرار گرفت.

ونزوئلا؛ چاوز نگران تلفن به قذافی

در حالی که دوستان سابق یکی بعد از دیگری به قذافی پشت می‌کنند، هوگو چاوز، رئیس جمهور ونزوئلا یکی از معدود سیاستمدارانی است که هنوز قذافی را دوست خود می‌خواند.

چاوز پس از تسخیر سکونت‌گاه رهبر لیبی در نزدیکی طرابلس و تسلط تقریبا کامل مخالفان بر پایتخت همچنان از همتای لیبیایی خود پشتیبانی می‌کند.

چاوز بارها عملیات نظامی ناتو در لیبی را به شدت محکوم کرده است. او ابراز تاسف می‌کند که از زمان شدت گرفتن درگیری‌ها دیگر نتوانسته با «دوست خود» تلفنی صحبت کند.

رئیس جمهور ونزوئلا می‌گوید از تلفن کردن به قذافی خوداری می‌کرده زیرا نگران بوده نیروهای ناتو از طریق پیگیری رد مکالمه محل اقامت قذافی را شناسایی و موشک‌باران کنند.

BK/DK