خیابان‌های استانبول در روزهای پایانی هفته گذشته، شاهد تظاهرات ده‌‌ها هزار نفر از علویان این کشور علیه دولت بودند، معتقدان به فرقه‌ای از تشیع که برای اعتراض به پایمال‌شدن حقوق مذهبی خود به خیابان‌ها آمده بودند. حقوقی که دولت اردوغان در زمان روی کار آمدن در سال ۲۰۰۲، با شعار آزادی ادیان در ترکیه، تحقق آنها را وعده داده بود. از این تظاهرات به عنوان بزرگ‌ترین تظاهرات علویان در طول دهه‌های گذشته نام برده شده است.

امید ناامید شده

علویان ترکیه حق خود را ضایع شده می‌بینند. این البته در تاریخ این کشور بی‌سابقه نیست. آنان همواره از سوی سنیان سرکوب یا به حاشیه رانده شده‌اند. حزب "عدالت و توسعه" (AKP) در سال ۲۰۰۲ در ترکیه به قدرت رسید. این حزب پیوستن به اتحادیه اروپا را در اولویت سیاست‌های خود قرار داد و رهبر این حزب، رجب طیب اردوغان، یکی از وعده‌هایی که به مردم ترکیه داد، تضمین آزادی مذهب در این کشور بود، امری که امیدهای بسیاری را در دل اقلیت‌ها از جمله علویان زنده کرد.

علویان از دولت خواستند که سه خواست آنها را برآورده کند: نخست این‌‌که مراکز مذهبی آنان به رسمیت شناخته شود، دیگر آن‌که اجازه داشته باشند رهبران مذهبی خود را – در زبان محلی "دده" – آموزش دهند و سوم آن‌که کودکانشان مجبور نباشند در مدرسه تعالیم مذهب تسنن را بیاموزند. علویان ادعا می‌کنند که بر اساس تعالیم اهل سنت، مسلمان خوب کسی است که ۵ بار در روز نماز بگزارد، غسل و وضو را رعایت کند و به حج برود. علویان اما تعریف دیگری از مسلمانی دارند. بدین ترتیب به کودکان این اقلیت در مدارس این‌گونه القا می‌شود که والدینشان مسلمان نیستند.

مصطفی سعید یازیچی اوغلو، وزیر کشور ترکیه، در پاسخ به اعتراضات اخیر علویان، با تأکید بر فهم مشکلات آنان، اعلام کرد که تمام شهروندان ترکیه برای دولت این کشور قابل احترام هستند. وی در عین حال خواسته‌های آنان را «زیاده‌خواهی» خواند.

کردها، اعتراض خاموش

کردهای مناطق جنوب شرقی ترکیه هم اعتراض خود به سیاست‌های دولت حاکم ترکیه را با غیبت خود نشان دادند. روشی که در سال‌های دهه ۱۹۹۰ هم از آن استفاده می‌کردند. زمانی‌که اردوغان روز ۲۰ اکتبر به دیاربکر، مهم‌ترین شهر کردنشین ترکیه، سفر کرد، مردم دیدار او را تحریم کردند و در خانه‌های خود ماندند. نود درصد مغازه‌داران شهر هم کرکره‌های دکان‌های خود را به نشانه اعتراض به حضور نخست‌وزیر، پایین کشیدند.

چنگیز چاندر که آشنا به مسائل این منطقه است معتقد است که اوضاع نسبت به سال ۲۰۰۵ تغییر فراوانی کرده است. در سال ۲۰۰۵، اردوغان در جمع مردم دیاربکر اعلام کرد که «مسئله کردها، مسئله همه ماست» و قول داد که مشکلات این اقلیت قومی را «با دموکراسی گسترده‌تر، حقوق شهروندی بیشتر و بالا بردن سطح زندگی برای همه» حل کند. در آن زمان روی پلاکات‌هایی که مردم به دست داشتند به خط کردی نوشته شده بود: «نخست‌وزیر دوستت داریم» .

در پایان سال ۲۰۰۸ اما سخنان اردوغان در شهر کردنشین "حکاری" (Hakkari) در منتهی‌الیه جنوب شرقی ترکیه، آهنگ سخنان یک ترک ناسیونالیست افراطی را داشت: «در ترکیه تنها یک پرچم، فقط یک زبان، تنها یک دولت و تنها یک ملیت وجود دارد» . هر کس با این قضیه مشکل دارد می‌تواند ترکیه را ترک کند.

جمعه گذشته (۷ نوامبر) معاون کردتبار دبیرکل حزب "عدالت و توسعه" ترکیه از مقام خود استعفا داد. کردها، آزادی‌های سیاسی خود را مدیون وی هستند. کردتبار دیگری به نام عبدلکبیر آکسو جانشین او شد که گفته می‌شود در مقام وزیر کشور سابق ترکیه، دستش به خون بسیاری از ناراضیان سیاسی در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی آلوده است. نظریه استفاده از نیروی نظامی برای حل مشکل کردها، موجب شهرت آکسو شده است.

یک "ترک سفید"

تغییر مشی سیاسی دولت اردوغان در جامعه، انتقادهای بسیاری را نیز در میان روشنفکران لیبرال این کشور برانگیخته است. یکی از آنان می‌گوید: «در سال ۲۰۰۲، چهار نفر در رأس حزب عدالت و توسعه بودند» . رجب طیب اردوغان، عبداله گل، بولنت آرینچ و عبداللطیف سِنَر، چهار نفری بودند که این حزب را پایه‌گذاری کردند. آرینچ و سنر در سال‌های اخیر از حزب جدا شده‌اند و عبدالله گل، در مقام رئیس‌جمهور، حق دخالت در مسائل حزب را ندارد. بدین ترتیب اردوغان، به ادعای این تحلیل‌گر، یکه ‌و تنها در رأس حزب، به یک دیکتاتور تبدیل شده است.

ناامیدی در میان روشنفکرانی که پس از پیروزی سال ۲۰۰۲ حزب "عدالت و توسعه" در انتخابات، از حامیان این حزب بودند، نیز کاملا مشهود است. یکی از آنان می‌نویسد، همین سه سال پیش بود که اردوغان می‌خواست کشور را برای ورود به اتحادیه اروپا آماده کند، دست نظامیان را از دخالت در سیاست کوتاه کرده و راه‌حلی مسالمت‌آمیز برای مسئله کردهای این کشور بیابد. او ادامه می‌دهد: اردوغان دیگر اردوغان سابق نیست، «او امروز یک ترک سفید است» . اصطلاح "ترک سفید" در ترکیه به حکومت نظامیان و قشر حاکم سابق در این کشور اشاره دارد.