هر کتابی برای جذب خوانندگان خود، باید دارای معیارهای خاصی باشد. کتابی در این راه موفق‌تر است که هم از لحاظ قالب و هم محتوا، انتظارات مخاطب را برآورده کند. حال اگر قرار باشد یک کتاب چند‌جلدی که در آن نوعی پیوستگی بین مطالب جلدهای مختلف برقرار است، ترجمه شود، طبیعتاً باید این به‌هم پیوستگی، در ترجمه هم حفظ شود. بنابراین، رابطه‌ی مستقیمی بین ارتباطی که خواننده با ترجمه برقرار می‌کند و موفقیت آن وجود دارد.

خوانندگان هری ‌پاتر در ایران را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:

گروهی که حساسیتی به انتخاب ترجمه ندارند و تنها خواندن اثر، حس کنجکاوی آنها را ارضا می‌کند. این دسته، عموماً کسانی هستند که به‌طور پراکنده کتاب‌ها را تهیه کرده‌اند و منتظر چاپ ترجمه‌ی خاصی نمی‌مانند.

گروه دوم، خوانندگانی هستند که به متن هم توجه دارند. این افراد بیشتر مخاطبانی هستند که از ابتدا ترجمه‌ای خاص را دنبال کرده‌اند و به سبک نوشتن مترجم و معادل‌سازی‌های او انس گرفته‌اند.

کتاب هری ‌پاتر به صورت سریالی منتشر می‌شود و وقایع هر جلد، به وقایع پیشین متصل‌اند. خانم اسلامیه، مترجمی که با انتشارات تندیس همکاری می‌کند، می‌گوید: «گاهی در جلد جدید، یکی از شخصیت‌هایی که تنها در جلدهای قبلی، اشاره‌ای کوتاه به او شده بود، تبدیل به شخصیتی محوری می‌شود».

در چنین شرایطی، مسلم است که خواننده در کتاب جدید هم، به دنبال شخصیت‌ها، مکان‌ها ومعادل‌سازی‌های قبلی می‌گردد و اصلا‌ً نمی‌تواند با اسامی جدید ارتباط برقرار کند.

محمد ‌نوراللهی، که کتاب ششم را زیر عنوان، "هری ‌پاتر و شاهزاده‌ی نیمه‌اصیل" ترجمه کرده است، یکی از دلایل موفقیت ترجمه‌ی خود را، توجه به همین اصل می‌داند. به این معنی که او در بخش عمده‌ای از ترجمه‌ی خود، از همان معادل‌سازی‌های ویدا اسلامیه استفاده کرده است تا متن کتاب برای خواننده آشنا باشد. البته تفاوت‌های بسیاری هم در برگردان این دو مترجم دیده می‌شود.

"پرتو اشراق"، که پیش از این ترجمه‌ی کتاب‌هایی همچون ‌"خاطرات الیاکازان‌" و "برباد رفته" را در کنار سری‌ِ کامل هری ‌پاتر، درکارنامه‌ی کاری خود دارد، با اشاره به ارتباط داستان هری ‌پاتر با اساطیر قدیمی انگلستان، می‌گوید: «برخی اصطلاحات و لغات این متن را می‌توان ترجمه کرد، اما بعضی دیگر مثل اسامی، قابل ترجمه نیستند و باید عیناً در متن فارسی وارد شوند».

وی می‌افزاید: «من اصلاً مترجمان دیگر را ندیده‌ام. اما یکی دو مورد (معادل‌سازی را) که ناشرِ من به من گفت، خیلی پرت بودند».

ویدا اسلامیه، با اشاره به تجربه‌ی خود در ترجمه‌ی برخی اسامی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ِ خاص می‌گوید: «در یکی از جلدها، به صورت امتحانی، "طلسم" ها را به فارسی برگرداندم. اکثر خواننده‌ها می‌گفتند که دیگر این اسم‌ها را ترجمه نکنید».

مثال‌های بالا، همگی بیانگر اهمیت جلب خواننده است که در واقع نوعی سرمایه‌گذاری با هدف تصاحب بازار فروش بیشتر به شمار می‌رود.

دلیل دوم را می‌توان در سبک نوشتن هر نویسنده و البته سبک ترجمه و روایت هر مترجم دانست که مانند اثرانگشت افراد، منحصر به فرد است. به هر حال یک خواننده در طول سال‌های گذشته، همواره با قلم مترجم در جلدهای قبلی، ارتباط برقرار کرده است.

ویدا اسلامیه می‌گوید: «خوانندگان گاهی برای رفع کنجکاوی، مجبور بودند اولین ترجمه‌ای را که منتشر می‌شود، بخرند و بخوانند. اما اکثراً می‌گفتند، ما هیچی نفهمیدیم و در نهایت ترجمه‌ی شما را می خریم».

گذشته از مفهوم، ویرایش صحیح متن، انتخاب قطع درست کتاب و گزینش تعداد صفحات مناسب برای هر جلد، به منظور حفظ دوام کتاب، از عوامل دیگری هستند که به جذب خواننده کمک می‌کنند.

بازار هری ‌پاتر در ایران

بالغ بر نیم میلیون نسخه از شش جلد اول هری‌ پاتر، در ایران به چاپ رسیده است که بیش از نیمی از این تعداد، متعلق به انتشارات تندیس با ترجمه‌ی ویدا اسلامیه است. با وجودی ‌که این رقم، در مقایسه با ۳۲۵ میلیون نسخه‌ای که در سراسر دنیا و به ۶۵ زبان متفاوت به فروش رسیده‌اند، قابل مقایسه نیست، اما برای کتابی در ایران، یک رکورد به حساب می‌آید.

سابقه‌ی ناشر و این که آیا مجموعه‌ی کامل را یک انتشارات به چاپ رسانده‌ باشد، هم در تصمیم‌گیری خواننده مؤثر است.

"مسعود کریمی"، مدیریت انتشارات ناهید، با اشاره به حساسیت خواننده‌ی حرفه‌ای به معتبر بودن انتشارات، می‌گوید: «وقتی انتشاراتی معتبر، یک کتاب را منتشر می‌کند، خیال خواننده راحت است و می‌داند که ترجمه‌ها درست و معتبر هستند».

او در ادامه می‌افزاید: «البته جسته و گریخته ترجمه‌هایی هم از مترجمان دیگر و از انتشارات دیگر به چاپ رسیده‌اند، اما خوانندگان بیشتر کتاب‌های این دو ناشر (تندیس و ناهید) را می‌خوانند».

طبیعتاً با وجود ناشری خاص که از ابتدا تمام مجموعه را منتشر کرده، ناشران دیگر، شانسی در تصاحب عمده‌ی بازار نخواهند داشت.

محمد نورالهی، مترجمی که با انتشارات بهنام همکاری می‌کند، با ابراز خرسندی از استقبال علاقمندان این مجموعه، از اولین تجربه‌ی چاپ شده‌ی خود، می‌گوید: «ترجمه‌ی ما، به دلیل کار ‌گروهی، تنها دو هفته زودتر از ترجمه‌ی خانم اسلامیه آماده شد، که در این فاصله‌ی کوتاه پانزده روزه، موفق به فروش پانزده هزار جلد شدیم» .

خداپناهی، مدیریت نشر بهنام، می‌گوید: «چاپ اول با تیراژ پنج هزار جلد، در طول دو روز فروخته شد، چاپ دوم هم به همین تعداد، در مدت مشابه به فروش رسید. از پنج هزار جلد سوم هم، کمتر از هزارجلد باقی مانده است‌» .

نشر ناهید، از مجموع شش جلد، هر کدام را حداقل دو نوبت و در هر نوبت، سه‌هزار جلد منتشر کرده که البته کاملاً به فروش نرسیده‌اند.

اصرار به ورود

اما سوالی که مطرح می‌شود، این است که چرا اساساً مترجمان و ناشران دیگر، با علم به بازار تقریباً انحصاری رمان هری ‌پاتر در ایران، همچنان اصرار به ورود به این عرصه را دارند؟ نگاه ناشران و مترجمان به این مسأله کاملاً متفاوت است.

نوراللهی معتقد است: «زمانی که من می‌خواستم ترجمه‌ی این کتاب را شروع کنم، از نظر منطقی، هیچ جایی برای این کار وجود نداشت. این اولین کار من بود و من آدم سرشناسی نبودم و طبیعی است که افراد ترجیح می‌دهند کالایی را انتخاب کنند، که شناخته شده باشد».

او می‌افزاید: «شاید این سؤال مطرح شود که چرا هری پاتر را انتخاب کردم و نه کتاب دیگری که تاکنون کار نشده است؟ شاید دلیلش این باشد که متأسفانه فقط کافی است، سری به کتاب فروشی ها در ایران بزنید. ما کتاب‌های باارزشی داریم که حتا چاپ اولشان هم به فروش نرفته است، چه برسد به این‌که به چاپ دوم برسند. در ایران مردم یا توان خرید کتاب را ندارند یا وقت مطالعه را. شاید هم علاقه‌ای به مطالعه ندارند. من تنها راهی که به نظرم رسید، این بود که با هری پاتر کار را شروع کنم».

اما ناشران به‌گونه‌ای دیگر به این سؤال پاسخ می‌دهند. انگیزه‌ی ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آنها طبیعتاً کسب اعتبار حرفه‌ای و البته انگیزه‌های مالی است. بهنام خداپناهی، با اشاره به زمان کوتاه تصمیم‌گیری برای انتشار هری ‌پاتر، می‌گوید: «زمان تصمیم گیری برای جلد ششم آن‌قدر کوتاه بود که نمی‌توانم انگیزه‌های ‌آن‌روز را بیان کنم، اما یک بخش، رقابت با ناشران دیگر بود. طبیعتاً هر کسی زودتر کتاب را منتشر کند، موفق‌تر خواهد بود».

با وجودِ تأکید همه‌ی دست‌اندرکاران ترجمه و نشر کتاب‌ بر لزوم رعایت اخلاق حرفه‌ای، مترجمان و ناشران باقی‌مانده در میدان رقابت، همچنان از رفتار همکاران خود گلایه‌مندند. البته این مشکل تا حد زیادی، به عدم وجود قانون کپی‌رایت در ایران، مربوط می‌شود.

به هرحال، شمارش معکوس برای آغاز فروش جلد پایانی این رمان همچنان ادامه دارد. جلدی که در آن با مرگ هری ‌پاتر، دنیای جادویی‌ای که جوآن رولینگ از سال ۱۹۹۰ در سر می‌پرورانده، برای خوانندگان به پایان خواهد رسید.