پنج‌شنبه (۱۸ آبان) مصادف است با سالگرد چهلمین روز کشته شدن حسین بن علی، امام سوم شیعیان؛ روزی مقدس برای شیعیان که از آن به عنوان "اربعین حسینی" یاد می‌کنند. شیعیان، به‌خصوص در بزرگترین کشور شیعه‌نشین جهان، ایران، هر ساله در این روز در مراسم سوگواری حضور می‌یابند و بخشی از آنان به عنوان زائر، راه نجف تا کربلا را پیاده طی می‌کنند. مراسم اربعین در کربلا بزرگترین و مهم‌ترین تجمع شیعی جهان است.

یکی از تفاوت‌های مراسم امسال راهپیمایی اربعین با سال‌های گذشته این است که تبلیغات وسیع و کم‌سابقه‌ای در ایران صورت گرفته و همه ارکان جمهوری اسلامی، از شهرداری‌ها گرفته تا بنیادهای دولتی و نهادهای نظامی و انتظامی، تمام امکانات خود را برای ترغیب مردم جهت حضور در آن و ارائه خدمات به آنان، به کار گرفته‌اند.

دولت کنونی عراق هم از سیاست جمهوری اسلامی استقبال می‌کند؛ امری که در دوران صدام حسین به دلایل کاملا روشن سیاسی امکان‌پذیر نبود و پس از سرنگونی او نیز، با این گستردگی، به دلایل امنیتی امکان نداشت.

نزدیک به سه میلیون زائر؟

طبق آمار رسانه‌های نزدیک به حکومت ایران، شمار زائران ایرانی در سال گذشته (۱۳۹۵) به نسبت پیش از آن ۴۰ برابر شده بوده است. تنش میان جمهوری اسلامی و عربستان سعودی در این سال باعث شده بود که ایرانیان از حضور در مراسم حج محروم شوند.

این منابع با استناد به مقام‌های جمهوری اسلامی، امسال نیز از افزایش ۲۰ درصدی "زائران کربلا" و صدور بیش از دو میلیون ویزا خبر داده‌اند و مدعی حضور نزدیک به سه میلیون ایرانی در این راهپیمایی شده‌اند.

از سوی دیگر، برگزاری گسترده‌ی مراسم امسال هم‌زمان شده است با اوج‌گیری تنش میان ایران و عربستان سعودی. عربستانِ سنی‌مذهب، به‌عنوان بزرگترین رقیب منطقه‌ای ایران، با نگرانی تحولات منطقه و نفوذ روزافزون حکومت شیعی جمهوری اسلامی را دنبال می‌کند.

دو کشور که در جنگی نیابتی با هم در سوریه و یمن و در رقابتی سنگین بر سر گسترش حوزه نفوذ خود در کشورهای منطقه، همچون عراق و لبنان به سر می‌برند، با حمله موشکی حوثی‌های یمنی مورد حمایت ایران به ریاض، وارد مرحله‌ای جدید و خطرناک از مناقشه شدند.

عربستان ایران را به "اقدام جنگی" علیه خود متهم کرد و حمله حوثی‌ها به ریاض را "اعلان جنگ" جمهوری اسلامی به پادشاهی سعودی خواند. ایران اما به‌رغم اذعان به حمایتِ به گفته‌ی خود "سیاسی و معنوی" از حوثی‌ها، دخالت در این حمله را رد کرده است.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

اما حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، چهارشنبه گذشته عملا قطع حملات حوثی‌ها به عربستان را مشروط کرد و گفت: «ملت یمن در مقابل این حجم از بمباران کشورش چه عکس‌العملی می‌تواند نشان دهد؟ می‌گویند از سلاح خود استفاده نکنند؟ خوب شماها بمباران را متوقف کنید، سپس ببینید آیا ملت یمن به آن پاسخ مثبتی نمی‌دهد؟».

روحانی هم‌زمان در سخنان خود، بدون نام بردن از عربستان، از موضوع راهپیمایی اربعین برای قدرت‌نمایی استفاده کرد: «حضور باشکوه و میلیونی مردم در مراسم اربعین حسینی پیام جدی به همه آنهایی است که تفکرات نادرست و بعضا توطئه‌آمیزی را در منطقه دنبال می‌کنند».

راهپیمایی "تمدن‌ساز"

علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی نیز روز پنجشنبه (۱۸ آبان) در سخنان کوتاهی، راهیپمایی اربعین را "تمدن‌ساز" خواند و از آن به عنوان رویدادی یاد کرد که "موجب اقتدار حق" خواهد شد.

گرچه ایران از نفوذ بسیار بالای سیاسی در عراق برخوردار بوده و شبه‌نظامیانی وفادار از شیعیان این کشور هم تشکیل داده است، اما اکثریت شیعیان این کشور تحت فرمان ولی فقیه در ایران نیستند. مرجعیت شیعه در عراق در دست آیت‌الله علی سیستانی است که فاصله خود را از حکومت ایران حفظ کرده است.

ایران با سرمایه‌گذاری هنگفت در مراسم اربعین، از یک‌سو می‌تواند جایگاه خود را هر چه بیشتر در عراق محکم کند و از سوی دیگر امکان می‌یابد که قدرت خود را در برابر رقیبان منطقه‌ای‌اش به نمایش بگذارد.

محسن غرویان، روحانی اعتدال‌گرای ایرانی، در سرمقاله روزنامه "اعتماد" در روز ۱۷ آبان نوشته بود: «برگزاری راهپیمایی اربعین به تقویت هژمونی ایران در منطقه کمک می‌کند و همچنین در سطح بین‌المللی باعث تاثیرگذاری ایران خواهد شد». او از جمله به این مسئله هم اشاره کرده بود که «تامین امنیت مراسم راهپیمایی اربعین، نشان از قدرت ایران دارد».

تفسیری "فاجعه‌بار"

چهره‌ها و مقام‌های جمهوری اسلامی به مراسم اربعین همچون "نماد قدرت شیعه" می‌نگرند، از راهپیمایی این روز به عنوان "مانور بزرگ شیعه"، "پشتوانه‌ای برای شیعیان جهان" و "تجلی قدرت نرم شیعه" یاد می‌کنند و از "وحشت استکبار جهانی از نمایش بزرگ‌ترین تجمع شیعیان جهان" سخن می‌گویند.

گسترش روزافزون نفوذ جمهوری اسلامی در عراق، در کنار دیگر سنگرهایی که ایران در سوریه و لبنان فتح کرده، با پس‌زمینه‌ی یک اختلاف مذهبی دیرین، همان چیزی است که رقبای منطقه‌ای ایران و در رأس آنها عربستان سعودی را نگران می‌کند. با توجه به همین اختلافات دیرین، راهپیمایی اربعین می‌تواند از طرف مقابل، به نوعی "جنگ مذهبی" تعبیر شود. برخی چهره‌ها و رسانه‌های عربی پیش‌تر نیز از راه‌اندازی "حج جعلی" سخن گفته بودند.

حسن یوسفی اشکوری، پژوهشگر دینی، در گفت‌وگو با دویچه وله، بعید می‌داند که "نیت" مقام‌های جمهوری اسلامی استفاده از مراسم اربعین به عنوان "بدیلی" برای حج باشد، اما معتقد است که اظهارات خود این مقام‌ها به چنین "تفسیری" دامن می‌زند؛ تفسیری که "اگر جا بیفتد"، به نظر اشکوری "فاجعه‌بار" خواهد بود. از نظر این پژوهشگر دینی، هدف جمهوری اسلامی بیشتر "قدرت‌نمایی" در مقابل عربستان است تا قرار دادن اربعین در برابر حج.

سیاستی با "نتیجه معکوس"

در وضعیت پرتنش کنونی، به‌خصوص میان تهران و ریاض، فعال شدن تمام ارکان نظام سیاسی و نهادهای رسمی و غیررسمی ایران برای این مراسم، ادعای حضور نزدیک به سه میلیون زائر ایرانی در عراق و چنین نمایش قدرتی در منطقه‌ی پرتنش خاورمیانه پرسش‌های بسیاری برمی‌انگیزد.

حسن یوسفی اشکوری سیاست جدید ایران در موضوع راهپیمایی اربعین را در راستای میراث تمامی حکومت‌ها و "سلاطین و خلفای اسلامی" پیشین می‌داند که "از دین به عنوان ابزار رسیدن به اهداف داخلی و خارجی" خود استفاده می‌کرده‌اند.

این کارشناس امور دینی ضمن تشریح روند تاریخی استفاده‌ی حکومت‌ها از مراسم اربعین می‌گوید: «جمهوری اسلامی اینک از این ابزار و هیجان‌ها و عواطف برای گسترش دامنه نفوذ سیاسی خود در منطقه و در تقابل با کشورهای عربی خاورمیانه که عمدتا اهل سنت هستند، استفاده می‌کند. آنها می‌خواهند به قول خود "قدرت نرم شیعه" را به رخ دنیا و به رخ اهل سنت بکشند».

یوسفی اشکوری اما بر آن است که «این به ضد خود بدل خواهد شد، به خاطر اینکه تضادها و نفاق‌های مذهبی و جداسری‌های مذهبی را دامن می‌زند و در نتیجه دشمنی‌ها را بیشتر می‌کند و این در نهایت به ضرر منافع ملی ایران است».

این پژوهشگر دینی گرچه معتقد است اهل سنت ایران، به‌ویژه در کردستان، در مجموع با شیعیان سازگاری بیشتری دارند، اما در عین حال برگزاری مبالغه‌آمیز برخی شعائر شیعیان که با "نفرت‌افکنی" همراه است را در کنار شعار "انتقام" بنیادگرایان اهل سنت، کنش و واکنش‌هایی از هر دو سو می‌داند که "موجب تشدید نفرت، کینه، اختلاف و جنگ خواهد شد».

دلایل و نتایج محتمل "سیاست جدید" ایران

حمیدرضا جلایی‌پور، از چهره‌های سرشناس اصلاح‌طلب، نیز در کانال تلگرامی‌اش دلایلی چند را برای سیاست جدید جمهوری اسلامی در راهپیمایی اربعین برمی‌شمرد: نخست اینکه جمهوری اسلامی با این سیاست خود را "حکومت خادم امامان شیعه" نشان می‌دهد. دوم، به "هویت‌گرایی شیعه" بها داده و راهپیمایی کربلا را تبدیل به صحنه این "هویت‌یابی" می‌کند. سوم، "قدرت نرم" را به رخ عربستان می‌کشد. چهارم، "دولت موازی" که با بحران دستاورد مواجه است، تسکین یافته و روحیه می‌گیرد. و پنجم اینکه جمهوری اسلامی "فرصتی" می‌یابد که خدماتی در اختیار قشرهای ضعیف جامعه بگذارد.

جلایی‌پور اما دو "ملاحظه" را هم مطرح کرده است: نخست "تقویت هویت‌ها و مرزهای مذهبی شیعه و سنی" و پررنگ‌تر شدن مرزها و رقابت‌های هویتی و به تبع آن افزایش تنش‌های سیاسی و امنیتی. و دوم، بار شدن هزینه‌های "سنگین" این مناسک بر بودجه عمومی ایران.