اتحادیه اقتصادی "اورآسیا" طبق برنامه‌ی پیش‌بینی شده، از اول ژانویه ۲۰۱۵ فعالیت خود را آغاز کرد. توافق برای پایه‌گذاری این اتحادیه در سال ۲۰۱۱ میان سه کشور روسیه، قراقستان و بلاروس انجام شد. از همان زمان نیز کار بر روی تنظیم مفاد پیمان آغاز و سه سال بعد، در ماه مه ۲۰۱۴، توسط سه کشور یادشده امضا شد.

در ماه اکتبر ۲۰۱۴ ارمنستان نیز قرارداد عضویت در آن را امضا کرد. قرار است جمهوری آسیایی قرقیزستان نیز به این اتحادیه بپیوندد. در ایده‌پردازی اولیه اتحادیه اورآسیا، اوکراین جایگاه مهمی داشت، اما شکل‌گیری یک جنبش اعتراضی در اوکراین در اواخر سال ۲۰۱۳ که به دگرگونی‌های مهمی در این کشور و مناسباتش با روسیه انجامید، اورکراین را از فرایند دور ساخت.

مطابق پیش‌بینی قرار است گردش سرمایه، کالا، خدمات و نیروی انسانی میان کشورهای عضو به تدریج آزاد گردد. به عنوان مثال کشورهای عضو می‌خواهند در سال ۲۰۱۶ بازار واحد عرضۀ دارو و تا سال ۲۰۱۹ بازار واحد تولید و عرضۀ نیروی برق تشکیل دهند. هم‌چنین قرار است تا سال ۲۰۲۵ بازار واحد نفت و گاز میان کشورهای عضو شکل بگیرد.

اما اتحادیه اقتصادی نوبنیاد "اورآسیا" فعالیت خود را در شرایط دشواری آّغاز کرده است. زیرا هم روسیه با مشکلات جدی اقتصادی روبروست و هم میان کشورهای عضو آن تنش وجود دارد. همین اواخر الکساندر لوکاشنکو، رئیس جمهور بلاروس و همتای قزاق او، نورسلطان نظربایف در مینسک با پترو پوروشنکو، رئیس جمهوری اوکراین دیدار کردند.

پوروشنکو از مخالفان اصلی ولادیمیر پوتین به شمار می‌رود. ناظران سیاسی این دیدارها را نشانه‌های خوبی برای مسکو و آینده اتحادیه اورآسیا نمی‌دانند.

بار اصلی اتحادیه بر دوش روسیه

الکسی پورتانسکی، یکی از استادان مدرسه عالی اقتصاد مسکو، به دویچه وله می‌گوید: «اوضاع چندان دلگرم‌کننده نیست. در این مرحله از فرایند شکل‌گیری اتحادیه اورآسیا، باید شاهد دستاوردهای مثبتی باشیم، اما همه چیز برعکس است.»

این استاد اقتصاد می‌گوید: «این اواخر ما شاهد مشکلاتی در مناسبات میان مسکو و شرکای این کشور هستیم. با بلاروس بر سر ترانزیت کالا و با قزاقستان بر سر انتقال برق و زغال‌سنگ از این کشور به روسیه اختلاف داریم.»

به گفته پورتانسکی، پس از عضویت قرقیزستان و ارمنستان، بازهم ۸۰ درصد از تولید ناخالص داخلی اتحادیه اورآسیا بر عهده روسیه خواهد بود که باید بار اصلی را پس از ادغام بازارهای کشورهای عضو تحمل کند.

به نظر این اقتصاددان، این وضعیت را از هم‌کنون در ارتباط با بلاروس و امتیازات و کمک‌های مالی به این کشور می‌توان دید. چنین کمک‌ها و امتیازهایی شامل ارمنستان و قرقیزستان نیز خواهد شد. استاد مدرسه عالی اقتصاد مسکو می‌افزاید که ورود هر عضو جدید به اتحادیه "اورآسیا" به معنای هزینه تازه برای مسکو خواهد بود.

"اورآسیا خیالبافی است"

الکسی پورتانسکی به دویچه وله می‌گوید که همسایگان روسیه در سال‌های گذشته از مسکو سوءاستفاده کرده‌اند. لوکاشنکو برای عضویت در پروژه اورآسیا از کرملین پول دریافت کرده و نظربایف از روسیه تضمین خواسته که مرزهایش دست‌نخورده باقی بماند. به گفته پورتانسکی، نظربایف سرزمینی را به ارث برده که اکثریت سکنه‌ی شمال آن روس هستند.

به نظر این کارشناس، روسیه به جای اتحادیه‌هایی مانند اورآسیا، به سازمان‌های فراملی نیاز دارد تا خود را بزرگ و قدرتمند احساس کند.

استاد مدرسه عالی اقتصاد مسکو می‌گوید در حال حاضر نظربایف و لوکاشنکو، روسای جمهور قزاقستان و بلاروس، نقاط ضعف پوتین را شناخته‌اند. این دو تحریم‌های غرب علیه روسیه را به دقت زیر نظر دارند و شاهد هستند که اقتصاد روسیه تا چه حد آسیب‌پذیر است.

با این حال و با همه‌ی دشواری‌ها اتحادیه اورآسیا حتی اگر به شکل فرمال و صوری باشد، فعالیت خود را آغاز کرده است. الکسی پورتانسکی می‌گوید: «این آغاز فعالیت همانند زایمان بچه‌ی مرده خواهد بود؛ شبیه داستان اتحادیه "کشورهای مستقل مشترک‌المنافع"».

اتحادیه "کشورهای مستقل مشترک‌المنافع" در سال ۱۹۹۱ با مشارکت برخی از جمهوری‌های مستقل اتحاد جماهیر شوروی سابق تشکیل شد اما به تدریج اهمیت خود را از دست داد و روی کاغذ باقی ماند. روسای کشورهای عضو این اتحادیه سالهاست که با هم نشستی نداشته‌اند.

منافع ژئوپلیتک

ولادیمیر شارشین، از تحلیل‌گران "انستیتوی کشورهای مستقل مشترک المنافع" در مسکو نظری برخلاف الکسی پورتانسکی دارد.

او در گفت‌وگو با "دویچه وله" به این نکته اشاره می‌کند که اتحادیه "اورآسیا" را صرفا نباید بر اساس منافع اقتصادی ارزیابی کرد. او می‌گوید اگر به سود و زیان روسیه در ارتباط با اورآسیا تنها از منظر اقتصادی نگاه شود، آنگاه تنها ضرر را خواهیم دید.

شارشین می‌افزاید، اما اگر به موضوع از منظر جغرافیای سیاسی و امور استراتژیک نگاه شود، آنوقت مزایای آن دیده خواهد شد. او به عنوان مثال یکی از این مزیت‌های ژئوپلیتک را استقرار سامانه‌ی دفاع موشکی روسیه در بلاروس می‌داند. به اعتقاد این کارشناس در چارچوب اورآسیا نمی‌توان اقتصاد و ژئوپلیتک را از هم تفکیک کرد. او می‌گوید اورآسیا به مرور و به طور فزاینده به صورت رقیبی برای غرب فقیر از انرژی در خواهد آمد.

الکسی پورتانسکی اما معتقد است که اتحادیه اورآسیا آنطور که برنامه‌ریزی شده نخواهد توانست خیلی سریع به یک بلوک واقعی مقاوم تبدیل شود.

به نظر این استاد مدرسه عالی اقتصاد مسکو، موفقیت اورآسیا در درجه نخست به این بستگی دارد که روسیه با چه سرعتی بتواند بر بحران کنونی خود غلبه کند. هر اندازه که منافع ژئوپلتیک روسیه بر منافع اقتصادی آن برتری داشته باشد، به همان اندازه ایجاد این اتحادیه طول خواهد کشد.

به نظر پورتانسکی امروزه گرایش‌ها و منافع سیاسی اهمیت بیشتری دارند، اما فرایند شکل‌گیری اتحادیه و ادغام بازارهای کشورهای عضو در درجه نخست باید در حوزه اقتصاد و تجارت عملی شود.