روابط ایران و روسیه؛ جایی میان نفوذ، نیاز و بی‌اعتمادی
۱۴۰۴ آبان ۹, جمعه
در سال‌های اخیر، رابطه ایران و روسیه به یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی تهران تبدیل شده است. از همکاری نظامی در سوریه تا فروش پهپاد به مسکو در جنگ اوکراین، از قراردادهای نفتی و بانکی تا دیدارهای مکرر مقام‌های دو کشور، همه نشان می‌دهد تهران و مسکو بیش از گذشته به هم نزدیک شده‌اند.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
اما بسیاری از تحلیلگران معتقدند در این همکاری‌ها، سهم منافع روسیه بیشتر از ایران بوده است. روسیه برای جمهوری اسلامی، شریکی ناگزیر است نه شریک مورد اعتماد. ایران به مسکو تکیه کرده چون گزینه‌های دیگرش محدود شده‌اند.
همکاری ایران و روسیه در جنگ سوریه نقطه عطفی در روابط دو کشور بود. در آن دوران، ایران نیروی انسانی و پشتیبانی زمینی را فراهم می‌کرد و روسیه آسمان سوریه را در اختیار داشت. همین همکاری، پیوندهایی میان فرماندهان سپاه و افسران روس ایجاد کرد که بعدها در جنگ اوکراین هم ادامه یافت.
بیشتر بخوانید: ادعای روسیه، چین و ایران: ماموریت گزارش‌دهی گروسی پایان یافته است
افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در باکو به دویچه‌وله فارسی می‌گوید: «روسیه نفوذ دارد، این کاملاً آشکار است. اینکه جناح راست افراطی در ایران از روسیه حمایت می‌کند، پهپادهای شاهد به مسکو فرستاده می‌شود و تنش با آمریکا ادامه دارد، نشانه همین نفوذ است. تا زمانی که حاکمیت در دست این جناح است، این روند ادامه خواهد داشت و متأسفانه مردم ایران بهایش را می‌پردازند.»
به گفته تحلیلگران، همین همکاری‌ها باعث شده بخشی از بدنه نظامی ایران، روسیه را نه صرفاً شریک، بلکه متحدی استراتژیک بداند. این نگاه در سال‌های اخیر در سیاست داخلی هم نفوذ کرده و به شکل یک گفتمان غالب در میان نیروهای نزدیک به بیت رهبری و سپاه دیده می‌شود.
حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر سیاست خارجی ایران نیز به دویچه‌وله فارسی می‌گوید نگاه تهران و مسکو به هم یکسان نیست.
او توضیح می‌دهد: «در حلقه نزدیک به خامنه‌ای و سپاه، روسیه متحدی استراتژیک دیده می‌شود که می‌تواند در تقابل با غرب کمک کند. اما روس‌ها ایران را فقط یکی از چند شریک خاورمیانه‌ای می‌دانند. برای مسکو، ایران ابزاری برای فشار بر غرب است، نه یک هم‌پیمان واقعی.»
بیشتر بخوانید: ظریف روایت لاوروف در مورد مکانیسم ماشه را "نادرست" خواند
عزیزی معتقد است که ایران، برخلاف ترکیه یا کشورهای عربی، ظرفیت اقتصادی و سیاسی لازم برای تبدیل‌شدن به شریک برابر برای روسیه را ندارد.
«ما برای روسیه مهم هستیم، چون دشمن غرب هستیم، نه به خاطر توان خودمان.»
به گفته او، همین تفاوت در نگاه، باعث شده رابطه دو کشور هرگز به سطح اعتماد واقعی نرسد. تهران در بزنگاه‌هایی مانند درگیری با اسرائیل، انتظار حمایت دارد، اما مسکو معمولاً سکوت می‌کند.
صدایی از درون حصر
در داخل کشور هم صدای انتقاد از این وابستگی رو به افزایش است. مهدی کروبی، از رهبران جنبش سبز، در دیدار اخیرش با فرزندان میرحسین موسوی و زهرا رهنورد، با لحنی تند از وابستگی جمهوری اسلامی به روسیه و افزایش نقش نظامیان در قدرت انتقاد کرد.
او گفت: «انحراف از آرمان‌های انقلاب به جایی رسیده که برخی نظامی‌ها در مجلس برای پوتین یقه پاره می‌کنند. بعید می‌دانم اگر حزب توده هم در قدرت بود، بیش از این برای روس‌ها یقه پاره می‌کرد.»
کروبی یادآور شد که در انتخابات ۸۸، علی خامنه‌ای رأی مردم را نپذیرفت و از سرکوب حمایت کرد. او گفت با ورود نیروهای نظامی و امنیتی به سیاست و اقتصاد، "کشور به فساد و بحران کشیده شد" و افزود: «هرچه هشدار دادیم، همان اتفاق افتاد.»
بیشتر بخوانید: نمایش پهپاد "شاهد روسی"؛ ایران سفیر لهستان را احضار کرد
به باور او، وابستگی امروز ایران به روسیه، نتیجه همان روند است. او همچنین افزود: «بعضی از نمایندگان، بیش از حد از منافع روسیه دفاع می‌کنند، در حالی که روسیه بارها در بزنگاه‌های حساس ایران را تنها گذاشته است.»
این سخنان، از زبان یکی از روحانیون کهنه‌کار و در حصر مانده، بازتاب خستگی نسلی است که شاهد چرخش تدریجی ایران از شعار استقلال به وابستگی بوده است.
نفوذ روسیه از بیرون به درون
حمیدرضا عزیزی می‌گوید نفوذ روسیه اکنون از سطح سیاست خارجی فراتر رفته و به داخل نظام رسیده است.
«در دل ساختار جمهوری اسلامی، لابی طرفدار روسیه شکل گرفته که حتی در برابر نفوذ چین هم مقاومت می‌کند و می‌خواهد مسیر سیاسی آینده ایران را به سمت شرق نگه دارد.»
او هشدار می‌دهد که در صورت مرگ یا کناره‌گیری خامنه‌ای، اگر رقابت قدرت در داخل نظام بالا بگیرد، ممکن است برخی گروه‌ها برای تثبیت موقعیت خود از حمایت روسیه استفاده کنند.
اما اگر مسیر به سمت تعامل با غرب برود، احتمال توازن جدیدی میان شرق و غرب وجود دارد، هرچند لابی روسیه درون نظام احتمالا مانع آن خواهد شد.
بیشتر بخوانید: لاوروف: مکانیسم ماشه ابداع محمدجواد ظریف بود
در خیابان‌های تهران و شهرهای دیگر، تصویر روسیه چندان مثبت نیست. از اشغال‌های تاریخی تا نقش مسکو در جنگ اوکراین، ذهن مردم ایران نسبت به مسکو پر از بی‌اعتمادی است.
یک استاد دانشگاه در تهران به دویچه‌وله فارسی می‌گوید: «مردم می‌دانند روسیه در بزنگاه‌ها پشت ایران را خالی می‌کند. احساس می‌کنند حکومت برای حفظ خودش به روسیه تکیه کرده، نه برای منافع مردم.»
از این منظر، نفوذ روسیه در ایران واقعی است، اما هنوز محدود. مسکو در حوزه نظامی و فکری حضور مؤثر دارد، اما ساختار تصمیم‌گیری جمهوری اسلامی همچنان مستقل عمل می‌کند. آینده ایران پس از خامنه‌ای تا حد زیادی به ترکیب نیروهای قدرت بستگی دارد.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
اگر جناح نظامی و امنیتی دست بالا را داشته باشد، سیاست شرق‌گرایی و هم‌گرایی با روسیه ادامه پیدا می‌کند. اگر نیروهای میانه‌رو یا عمل‌گرا به صحنه بازگردند، شاید حکومت ایران، میان شرق و غرب توازن برقرار کند. اما در صورتی که بحران اقتصادی و فشار خارجی بیشتر شود، احتمال دارد تهران برای بقا به بازسازی رابطه با غرب روی آورد، هرچند نفوذ روسیه در ساختار قدرت مانع اصلی این چرخش خواهد بود.
در نهایت، روسیه نه حاکم ایران است و نه دشمن آن؛ بلکه وزنه‌ای سنگین است در ترازوی قدرت جمهوری اسلامی، وزنه‌ای که تعادل سیاست را دشوارتر و آینده را مبهم‌تر کرده است.