نمایشگاه کتاب فرانکفورت در ساعت­های اولیه روز یکشنبه بسیار شبیه روز گذشته بود. این دومین و آخرین روزی است که بازدید از نمایشگاه برای عموم آزاد است. ازدحام جمعیتی که برای بازدید از غرفه­ها آمده بودند و خیل جوانانی که برای دیده شدن در حیاط پرسه می­زدند، بسیاری از صحنه­های روز شنبه را تکرار می­کرد.

امروز هوا کمی مهربان­تر بود و آفتابی که می­تابید لااقل برای آنها که پوشش کمتری داشتند، ایستادن در فضای باز را ساده­تر و بعضا لذت­بخش­تر می­کرد.

ادامه یافتن حرکت­های اعتراضی

یکی دیگر از شباهت­های دو روز آخر نمایشگاه، ادامه­ی برنامه­های اعتراضی تبتی­ها و ایرانیان بود. دو چادری که تشکل­های آلمانی معترض به نقض حقوق بشر در تبت و چین برپا کرده­اند، روز یکشنبه پنجاه متری آنطرف­تر برده شده بود.

تعداد تبتی­ها هم از روز پیش بیشتر به نظر می­رسید. مرد و زن، پیر و جوان، رقص­ها و آوازهای سنتی اجرا می­کردند. کودکی هم ایستاده بود و پرچمی تبتی را در دست تکان می­داد که یک روی آن هم پرچم آلمان قرار داشت.

چادر سفید ایرانیان و میز قرمز فعالان جنبش زنان در فرانکفورت، همچنان سرجای خود بود. تعداد جمعیت که از ملیت­های دیگر در میان آنها بودند نیز مانند تبتی­ها بیشتر از دیروز بود. ایرانیان معترض باز جلوی غرفه­ی ناشران جمهوری اسلامی جمع شدند.

بحث­هایی که امروز میان معترضان و مسئولان غرفه درمی­گرفت، بیشتر و گاهی تندتر از دیروز بود. عده­ای که خود را دانشجویان ایرانی مقیم فرانکفورت و از "حامیان جنبش سبز" معرفی می­کردند، اعتقاد داشتند که بحث با غرفه‌داران بی­نتیجه است و آنها قصد دارند با تشنج‌آفرینی بهانه­ای برای اخراج معترضان از نمایشگاه فراهم کنند.

ماموران انتظامی نمایشگاه به تعداد قابل ملاحظه­ای اوضاع را زیر نظر داشتند، اما از دخالت در جدل­ها خودداری می­کردند. یکی از سرپرستان آنها به دویچه­وله گفت: «ما دستور و قصدی برای جلوگیری از اعتراض مسالمت­‌آمیز ایرانیان نداریم، اما جلوی حرکت­هایی که اوضاع نمایشگاه را به تشنج بکشد یا برای دیگر بازدیدکنندگان مزاحمت ایجاد کند می­گیریم».

همدردی با مادران دغدار ایرانی

حضور ایرانیان معترض تقریبا در تمام روز اطراف غرفه جمهوری اسلامی و در سالن­های دیگر ادامه داشت. روز یکشنبه گروه دیگری هم به جمع معترضان به حضور نمایندگان جمهوری اسلامی در نمایشگاه پیوستند.

اینها جمعی از زنان مقیم فرانکفورت هستند که هر شنبه از ساعت ۶ تا ۸ شامگاه به عنوان همدردی با مادران داغدار حوادث اخیر، در یکی از میدان­های اصلی شهر می­ایستند. زنان در این حرکت اعتراضی عکس­هایی از کشته‌شدگان حوادث پس از انتخابات ریاست جمهوری را در سکوت به نمایش می­گذارند و به یاد قربانیان شمع می­افروزند تا همبستگی و همدردی خود را با مادرانی که فرزندان خود را در درگیری­های پس از انتخابات از دست داده­اند، اعلام کنند.

شنبه شب پس از خاتمه کار نمایشگاه، با چند تن از دوستان به این زنان سر زده بودیم. امروز تعدادی از آنها با آویختن تصاویری از قربانیان و شعارهایی در محکومیت خشونت بر گردن خود در سالن­های نمایشگاه می­گشتند.

چینی­های راضی، و دانشجویان "جنایتکار ایرانی"

بحث­های انتقادی و حرکت­های اعتراضی جز تفکیک‌ناپذیر سنت­های نمایشگاه کتاب فرانکفورت است. این حرکت­ها گاهی با مسائلی چون حوادث مربوط با انتخابات ریاست جمهوری در ایران همزمان می‌شود و گاهی با موضوعات روز اروپا و دیدگاه­های انتقادی در مورد آن ارتباط دارد. وضعیت کشور میهمان نیز در مواردی به کانون گفت‌وگوهای انتقادی تبدیل می­شود. حضور ترکیه در سال گذشته و چین در نمایشگاه ۲۰۰۹ از بحث­انگیزترین رویدادهای سال­های اخیر به شمار می­رود.

حضور کمتر کشوری به عنوان میهمان، مانند حضور چین حساسیت و بحث برانگیخته بود. این واقعیت از سویی به جایگاه این کشور در جهان مربوط است و از سوی دیگر به تصویری از یک ابرقدرت نوظهور پس از متلاشی شدن آنچه "اردوگاه شرق" و "سوسیالیسم واقعا موجود" در قالب اتحاد جماهیر شوروی نامیده می­شد. با این همه چینیان در مجموع از بودن در فرانکفورت خیلی راضی به نظر می­رسند. لااقل غرفه­داران و بازدیدکنندگان چینی اغلب مدعی هستند که دلیلی برای ناخشنودی ندارند.

چینی­ها متناسب با وسعت سرزمین و کثرت جمعیت­­شان آثار ادبی چشمگیری در نمایشگاه عرضه نکردند. گرچه مدیر نمایشگاه در مراسم افتتاحیه از ترجمه و انتشار ۴۰۰ عنوان جدید کتاب چینی به زبان آلمانی خبر داده بود. مسئولان چینی برخلاف کنفرانس مطبوعاتی تابستان که به عنوان اعتراض از شرکت در آن خودداری کردند، واکنش نامطلوبی به حضور منتقدان چین در نمایشگاه از خود نشان ندادند. عکس­العمل چین در کنفرانس تابستان تاثیر منفی زیادی بر وجهه­ی این کشور گذاشت که با رفتار مداراجویانه آنها در پنج روز گذشته تا حدی جبران شد.

رفتار چینی­ها برای ما ایرانیان نیز می­تواند جالب باشد؛ برای ما که برخی از سیاستمداران حاکم بر کشورمان چین را الگویی برای پیشرفت و توسعه می­دانند؛ برای ما که با گوش خود می‌شنیدیم، مدیران حکومتی در غرفه ناشران جمهوری اسلامی دانشجویان معترض را از جمله «جنایتکاران فراری»، «همصدا و پشتیبان صهیونیسم جهانی» و حتا «همدستان جنایتکاران نازی» می­خواندند.

خوش‌بینی نسبت به آینده دموکراسی

رسانه­های آلمانی­زبان از تابستان که مدیران نمایشگاه به دنبال اعتراض مقام­های چینی دعوت از دو نویسنده معترض را برای حضور در کنفرانس خبری این دوره پس گرفتند، نسبت به کیفیت برنامه­های انتقادی در مورد میهمان امسال نگران کرده بود. اکنون اغلب این رسانه­ها اعتراف می­کنند، در مجموع برنامه­هایی که برگزار شد، فراتر از انتظار آنها بود.

یکی از مدیران انستیتوی مطالعات اروپایی شانگهای، در روزنامه­ی فرانکفورته آلگماینه می­نویسد، نیمی از پانصد برنامه­ای که در ارتباط با چین در نمایشگاه برگزار شد، سویه­ای انتقادی داشته است. روزنامه چپ­گرای "تاتس" در طول نمایشگاه تفسیرهایی از روزنامه­نگاران ساکن پکن را منتشر کرد که بسیاری از آنها حاوی انتقادهای تندی نسبت به نارسایی­ها در کشورشان بوده است.

چین برخلاف انتظار تنها با برنامه­های تبلیغاتی دولتی به فرانکفورت نیامده بود. شمار زیادی از نویسندگان چینی در تبعید و مهاجرت زندگی می­کنند که تعدادی از آنها به فرانکفورت آمده بودند. وجود نویسندگان تبعیدی و مهاجر در غرب نمودی از فقدان آزادی بیان در این کشور تلقی می‌شود. لینگ­یوان لو، نویسنده­ای که تازه­ترین اثر خود را "تو الان برای پسرم از طبقه پنجم پرواز می­کنی" در نمایشگاه فرانکفورت عرضه کرد، می­گوید: «برخی از نویسندگان ساکن چین از ما نویسندگان مهاجر انتقادی­تر می­نویسند». او ابراز امیدواری می­کند، با ادامه روندی که چین در گشودن درهای خود به روی جهان در پیش گرفته، رمانش تا پنج سال دیگر امکان انتشار در این کشور را داشته باشد.

حضوری دیگر در نقطه شروع

پنج روز پیش که نمایشگاه کار خود را آغاز کرد، یکی از نخستین برنامه­هایی که دیدم، میزگردی با حضور دو نویسنده­ی ایرانی، محمود دولت آبادی و امیرحسین چهلن، کریستیانه هوفمن (خبرنگاری که چند سال در ایران بوده) و جمشید فاروقی (سرپرست بخش فارسی دویچه­وله) بود. در همین محل، که میعادگاه ادبیات و سیاست نام دارد، چند ساعت مانده به پایان کار نمایشگاه، برنامه­ی دیگری را تجربه کردم که از خیلی جهات جالب بود.

موضوع این نشست ادبیات، مهاجرت، فرهنگ و زبان بود. سه نویسنده­ی آلمانی­زبان در این نشست شرکت داشتند که آلمانی زبان مادری هیچ یک از آنها نبوده است. نکته­ی مشترک دیگر این سه نویسنده، برنده شدن جایزه ادبی "شامیسو" chamisso است که از سوی آکادمی هنرهای زیبای مونیخ اهدا می­شود و نقش مهمی در معرفی این دسته از نویسندگان داشته است.

یک نویسنده­ی مجاری­تبار، یک روسی­تبار و یوکو تاوادا Yoko Tawada، نویسنده مشهوری که در ژاپن به دنیا آمده، در این نشست حضور داشتند. اینها به نسل تازه­ای از نویسندگان معاصر آلمان تعلق دارند که از سوی خوانندگان و منتقدان با استقبال زیادی روبرو شده­اند. یوکو تاوادا متولد ۱۹۶۰ است و از بیست و دو سالگی در آلمان زندگی می­کند. او را می­توان یکی از مطرح­ترین و موفق­ترین چهره‌های این نسل خواند. تاوادا تا کنون چند ده کتاب شعر، داستان، نمایش و مقاله به زبان­های آلمانی و ژاپنی منتشر کرده و جوایز معتبر بسیاری به دست آورده. آثار او به اغلب زبان­های مهم اروپایی ترجمه و منتشر شده­اند.

برخی از منتقدان حضور نویسندگانی را که با پشتوانه­ی زبان و فرهنگی دیگر به زبان آلمانی می‌نویسند، باعث غنای ادبیات امروز آلمانی­زبان و وجود صداها و رنگ­های تازه در آن می‌دانند. پتر هازه از انستیتو گوته مونیخ نیز در این نشست شرکت داشت که از تحسین­کنندگان و حامیان این نسل از نویسندگان به شمار می­رود. انستیتو گوته این نویسندگان را برای معرفی ادبیات امروز آلمان به کشورهای دیگر می­فرستند و برایشان داستان­خوانی و سخنرانی ترتیب می­دهد.

سلام آرژانتین!

با خاتمه این برنامه سری به سالن ۶ زدم که اغلب ناشران چینی در آنجا مستقر هستند. برخی از غرفه‌داران تقریبا بساطشان را جمع کرده بودند، عده­ی دیگر مشغول جمع کردن بودند. هنوز یکی دو ساعتی به پایان رسمی کار نمایشگاه مانده است، اما ناشران خارجی و آنها که راه درازی تا خانه در پیش دارند، خود را آماده رفتن می­کنند. تصاویر پایان نمایشگاه­ها تقریبا همه جا به هم شبیه است؛ یک طرف انبوهی بروشور و دفترچه­ی اضافه تلنبار شده، آن طرف­تر عده­ای خسته جلو ساک­ها و کارتن‌های پر از کتاب نشسته­اند.

باید سری هم به غرفه آرژانتینی­ها بزنم؛ میهمانان سال آینده که وعده­ی ارائه­ی «فرهنگی پرتحرک» را داده است. آرژانتین از امروز رسما بر مسند میهمانی نمایشگاه ۲۰۱۰ می­نشیند، اما آنگونه که یکی از مسئولان غرفه­ی آنها می­گوید، تدارک برنامه­های سال آینده از مدت­ها پیش شروع شده است.

در غرفه آرژانتین یک قفسه­ی کامل به کتاب­هایی در مورد رقص تانگو اختصاص داشت. از همینجا و از وعده‌ی «تحرکی» که داده­اند، می­تواند حدس زد، سال آینده بر صحنه‌ای که هنرمندان چینی افسانه­های قدیمی­شان را نمایش دادند، چه غوغایی برپا باشد. خانمی که از مسئولان غرفه آرژانتین است می­گوید، این کشور بدون رقص و تانگو مثل آلمان بدون سوسیس و آبجوست!

کتاب، راهی به سوی آزادی

مدیران آرژانتینی پرونده کاری خود برای سال آینده را رسما پانزدهم اکتبر، یک روز پس از افتتاح نمایشگاه امسال، به خبرنگاران معرفی کردند. معاون وزیر امور خارجه این کشور،Victori Taccetti در این نشست گفت: «آرژانتین از اواخر قرن نوزدهم فهمید که آموزش همگانی بنیاد و بستر وحدت ملی است». او می­گوید، همین مبنا باعث شد که ملت آرژانتین حتا در دوران سخت دیکتاتوری نظامی در میانه قرن بیستم نیز کتاب­خوانی را فراموش نکند. در این نشست که چند ناشر و نویسنده آرژانتینی نیز در آن شرکت داشتند، کتاب به عنوان «راهی به سوی آزادی» ستایش شد. با این تعبیر و با توجه به موقعیت آرژانتین که در یک قرن گذشته به یکی از مهم‌ترین پایگاه­های تولید و انتشار ادبیات اسپانیایی زبان تبدیل شده، انتظارات از این کشور ابعاد فرهنگی وسیعی­تری به خود می­گیرد که از "تانگو" فراتر می­رود. این کشور وطن نویسندگانی چون خورخه لوئیس بورخس است که به قول برخی از منتقدان، به تنهایی کار چند وزارتخانه را در معرفی فرهنگ و ادبیات کشورش به جهانیان بر دوش کشید.

بهزاد کشمیری‌پور

تحریریه: بابک بهمنش