کمتر گردشگر خارجی را می‌توان یافت که گذارش به ایران افتاده باشد و قطعه‌ای از صنایع دستی ایران را با خود به کشورش به ارمغان نبرده باشد. از فرش ایرانی و دیگر کف‌پوش‌های نسجی همانند گلیم گرفته تا اشیای زینتی با هنر سنتی گوشه گوشه‌ی ایران؛ از قلم‌کاری و مینا کاری تا زیورآلات دست‌ساخت هنرمندان ایرانی.

در اقتصاد تک‌محصولی ایران و وابستگی شدید آن به نفت و در شرایطی که جامعه دچار بحران نوسانات ارزی است، صنایع دستی ایران چه جایگاهی می‌تواند داشته باشد؟

سید حسن مرتضوی عضو هیئت مدیره انجمن هنرمندان کشور در گفت‌گو با خبرگزاری مهر، با اشاره به فعالیت ۵۵ ساله خود در حوزه صنایع دستی، می‌گوید: « به جرات اعلام می‌کنم افق روشنی پیش‌روی صنایع دستی کشور نمی‌بینم.»

به اعتقاد او نبود بازارهای مناسب برای فروش و عرضه تولیدات، هر روز تعداد هنرمندان صنایع دستی را کاهش می‌دهد.

سهم ناچیز صادرات به ارزش ۴۰ هزار یورو به آلمان

اما پویا محمودیان، معاون صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی به "رشد پایدار سال‌های اخیر" اشاره و اظهار امیدواری کرده که ایران بتواند بازارهای ازدست‌داده را دوباره به دست بیاورد. او از برنامه‌ریزی برای ورود به بازارهای جدید در کنار حفظ بازارهای سنتی سخن گفته است.

پویا محمودیان در گفتگو با خبرگزاری مهر می‌گوید: «سال گذشته بیش از ۲۸۱ میلیون دلار صنایع‌دستی به‌طور رسمی از گمرکات کشور به خارج صادرشده است.»

معاون صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی می‌گوید، هم‌اکنون بیشتر صادرات صنایع‌دستی ایران در اتحادیه اروپا به آلمان، هلند و اسپانیا انجام می‌شود.

با اتاق بازرگانی آلمان – ایران در هامبورگ تماس گرفتیم. به گفته‌ی میشاییل توکوس از این دفتر، صنایع دستی، سالانه تقریبا سهم ۴۰ هزار یورویی از مجموع صادرات ایران به آلمان را به خود اختصاص می‌دهد.

صرف نظر از موانع صادرات صنایع دستی، این پرسش پیش می‌آید که برای شناساندن صنایع دستی ایران به بازارهای جهانی چه باید کرد؟ شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی، بهره‌گیری از ابزارهایی مانند نشان اصالت یونسکو یا ایجاد شهرها و دهکده‌های جهانی صنایع دستی در ایران، می‌توانند گامی در این جهت باشند.

صنایع دستی به روز شده در آرت‌شاپ‌ها

در این میان اما نباید از یکی از راه‌های نوین شناساندن صنایع و هنر دستی ایران به مخاطبان درون و برون از مرزهای ایران غافل شد. با گشت و گذاری در شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام، با دنیای رنگارنگ و متنوع صفحه‌هایی روبرو می‌شویم که صنایع دستی ایران را به صورت سنتی یا به روز‌شده به مخاطبان نمایش و برای فروش عرضه می‌کنند.

یکی از این صفحه‌ها "هان‌آرت‌شاپ" است؛ صفحه اینستاگرام فروشگاهی در شیراز که پنجره‌ای است به کار گروهی از هنرمندان عرصه صنایع دستی. سارا روانشید، مسئول هماهنگی با هنرمندان برای سفارش و تولید آثار هنری در این "آرت شاپ" می‌گوید، گردانندگان این مجموعه  که از یک "آرت شاپ" و یک "آرت گالری" تشکیل شده، کسانی هستند که سابقه هنری چه آکادمیک چه تجربی آنها را دور هم جمع کرده است. او انگیزه راه‌اندازی این فروشگاه را علاقه به آثار هنری و صنایع دستی و شمار نادر امکانات این‌چنینی در شیراز در مقایسه با تهران با وجود سابقه هنردوستی و هنرشناسی مردم این شهر می‌داند.

آیا ایجاد فروشگاه‌های این چنین و راه‌اندازی صفحه‌های مجازی برای این آثار کمکی به افزایش استقبال خریداران از این محصولات کرده است؟ روانشید می‌گوید: «از زمان آغاز به کار ما بسیاری از مخاطب ایرانی خودمان طرفدار این گونه کارها شدند. چون هم یادآور صنایع دستی‌مان هست و هم امروزی شده است و می‌توانند راحت‌تر از آن استفاده کنند. چون خیلی از صنایع دستی سنتی امروزه کاربردی ندارد و از سوی دیگر هزینه صنایع دستی آنتیک بالاست.»

به گفته‌ی او اقشار مختلف مردم از این صنایع دستی استقبال می‌کنند و حتی به جای هدیه‌هایی که تا کنون مرسوم بوده مثل کریستال و... این صنایع دستی را جایگزین می‌کنند.

شناساندن صنایع دستی و هنر ایرانی با لایک و هشتگ

فروشگاه و پایگاه اینترنتی این گروه نه تنها به شناساندن صنایع دستی به روز شده به مخاطب ایرانی کمک کرده، بلکه موفق به جذب مشتریان خارجی هم شده است. خانم روانشید می‌گوید: «وقتی به ایران می‌آیند، خرید حضوری می‌کنند و به خرید آنلاین هم پس از بازگشت علاقه نشان می‌دهند، اما متاسفانه امکان فروش آنلاین نیست.»

به اعتقاد او شبکه‌های اجتماعی می‌توانند نقش مهمی در شناساندن هنر و صنایع دستی ایران به جهان ایفا کنند. چون به گفته روانشید، این شبکه‌ها بی‌مرزند و مکان و زمان نمی‌شناسند.

خانم روانشید می‌افزاید: « لایک‌ها، دست‌به‌دست شدن‌ها، هشتگ‌ها که به زبان‌های بین‌المللی می‌نویسیم و در آن به صنایع دستی ایران اشاره می‌کنیم، باعث شناساندن صنایع دستی به مخاطبان برون مرزی هم می‌شود.» 

آیا گسترش چنین "آرت شاپ‌هایی" با تولید و سفارش محصولاتی الهام گرفته از هنرهای سنتی ایرانی، تاثیری منفی بر صنایع دستی سنتی ایرانی، دست‌کم از نظر فروش، ندارد؟ این کارشناس پژوهش‌های هنری معتقد است، صنایع دستی صرف، مخاطبان خاص خودشان را دارند و خریدارانی که محصولات کاربردی و مصرفی احتیاج دارند سراغ آرت شاپ‌ها می‌آیند. به اعتقاد روانشید، برخی مخاطبان به دلیل ارزش کارهای سنتی صرف و به عنوان سرمایه، تنها سراغ تولیداتی مانند پته‌دوزی یا مثلا نقره می روند و رقابتی بین این دو عرصه وجود ندارد. او با اشاره به قیمت بالای محصولات سنتی صرف، قیمت مناسب تولیدات فروشگاه‌هایی مانند "هان آرت شاپ" را گامی درست در جهت جذب و شناساندن صنایع دستی ایرانی به خصوص به مخاطبان ایرانی می داند.

تجارت صنایع دستی می‌تواند با توجه به نازل بودن هزینه تولید، مواد اولیه داخلی وعدم وابستگی به زیرساخت‌های پیچیده، سهم بالایی در ایجاد اشتغال داشته باشد. در نگاه برون‌مرزی هم گذشته از درآمدزایی، صنایع دستی می‌تواند پیام‌آور فرهنگ و تاریخ یک کشور باشند.

البته در این میان در نظر گرفتن سلیقه مخاطب و به روز کردن صنایع دستی سنتی، به نیازها و سلیقه‌های روز و هم‌زمان پایبند ماندن به اصالت هنرهای ایرانی، شاید یکی از چالش‌های پیش روی هنرمندان برای حضور در بازارهای جهانی باشد.