روز جهانی گردشگری؛ سهم ترکیه، بی‌سهمی ایران
۱۳۹۳ مهر ۴, جمعه
حدود چهار دهه پیش ۲۷ سپتامبر (پنجم مهر) "روز جهانی گردشگری" نامیده شد. بیش از ۱۵۰ کشور عضو سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد (UNWTO) هستند؛ گرچه سهم همه کشورها از این صنعت پردرآمد یکسان نیست.
مقایسه گردشگری در دو کشور ایران و ترکیه، که تقریبا جمعیتی برابر دارند و به لحاظ فرهنگی و جغرافیایی بی‌شباهت نیستند، تفاوت‌ها را آشکارتر می‌کند. این مقایسه گاهی از سوی مسئولان ایران نیز انجام می‌شود.
امین عارف‌نیا، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، سی‌ام مرداد ماه امسال (۱۳۹۳) درآمد ترکیه از گردشگری در سال ۲۰۱۳ را ۳۲ میلیارد دلار عنوان کرد و سهم ایران از این بازار را "بسیار ناچیز" خواند.
ترکیه در میان ده مقصد برتر گردشگران
سازمان جهانی گردشگری در یکی از تازه‌ترین گزارش‌های خود اعلام کرد شمار گردشگران در نیمه نخست سال جاری میلادی ۵۱۷ میلیون نفر بوده و نسبت به مدت مشابه در سال پیش نزدیک به پنج درصد افزایش داشته است. این سازمان پیش‌بینی می‌کند روند رو به رشد گردشگری همچنان ادامه یابد و شمار گردشگران به رغم نوسان در کشورهای مختلف، هر سال به طور متوسط حدود ۴ درصد افزایش یابد.
در سال گذشته به دلیل ناآرامی‌ها در خاورمیانه تعداد گردشگرانی که به این منطقه سفر کرده‌اند چهار درصد کاهش داشته است. از سوی دیگر در همین زمان ترکیه موفق شده با جذب ۳۶ میلیون گردشگر در جایگاه هفتمین مقصد سفر گردشگران جهان قرار گیرد.
در رسانه‌های ایران درباره درآمد ترکیه از گردشگری رقم‌های متفاوت و اغلب نادقیقی منتشر شده است. مطابق آمار سازمان جهانی گردشگری این کشور در سال گذشته ۲۶ میلیارد دلار از این محل درآمد کسب کرده است.
متوسط درآمد مستقیم کشورها به ازای هر گردشگر حدود هزار دلار برآورد می‌شود اما این میزان در کشورهای مختلف به نسبت هزینه‌ها می‌تواند کمتر یا بیشتر باشد. در سال ۲۰۱۳ آلمان از ۳۰ میلیون گردشگری که از این کشور بازدید کردند ۳۸ میلیارد دلار درآمد داشته و از این لحاظ چهار پله بالاتر از ترکیه قرار می‌گیرد.
مبداء افغانستان، مقصد ایلام
بررسی وضعیت گردشگری در ایران به دلیل نادقیق بودن آمار و مخدوش بودن اظهارات مسئولان کار دشواری است. صفحه آمار پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران "در دست راه‌اندازی" است.
خبرگزاری فارس اسفند ماه ۱۳۹۱ از قول منوچهر جهانیان، معاون وقت گردشگری سازمان میراث فرهنگی نوشت در شش ماه نخست سال ۲ میلیون و ۴۷۰ هزار گردشگر خارجی وارد ایران شده‌اند و چهار و نیم میلیارد دلار نصیب کشور کرده‌اند. مطابق این ادعا، هر یک از گردشگران خارجی به طور متوسط ۱۸۰۰ دلار در ایران خرج کرده‌اند. این در حالی است که میانگین درآمد ترکیه از هر گردشگر اندکی بیش از ۷۰۰ دلار است.
افزون بر این، اغلب گردشگران ترکیه از کشورهای ثروتمند اروپایی هستند، اما چنانکه جهانیان می‌گوید یک میلیون نفر از توریست‌های ایران شهروندان عراق، افغانستان و پاکستان بوده‌اند. در این فهرست نام هیچ کشور اروپایی و کشورهایی چون چین و ژاپن که بیشترین گردشگران جهان از آنها هستند، به چشم نمی‌خورد و شهرهایی چون شیراز، اصفهان و یزد نیز در میان مقصدهای گردشگری جایی ندارند.
ادعاهای مقام‌های جمهوری اسلامی درباره شمار گردشگران باورپذیر به نظر نمی‌رسد و با واقعیت‌های گردشگری در سراسر جهان ناهمخوان است.
اعتراف به جعلی بودن آمار گردشگری
با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد در سال ۸۴ دولت تصمیم گرفت شمار گردشگران خارجی را مدام افزایش دهد. این کار با آمارسازی‌های ناشیانه دست‌کم در ادعا انجام شده و در دولت حسن روحانی ادامه دارد.
جهانیان اسفند ۹۱ گفته بود ورود گردشگران خارجی به ایران در شش ماه نخست سال نسبت به مدت مشابه در سال پیش ۴۱ درصد افزایش داشته است. مطابق آماری که او ارائه کرده، همه‌ی این توریست‌ها از کشورهای منطقه به ایران آمده‌اند و ایلام دومین مقصد مهم آنها بوده است.
یک سال بعد، مرتضی رحمانی موحد، معاون گردشگری در دولت یازدهم اعلام کرد در ده ماه نخست سال ۹۲ حدود دو میلیون و پانصد هزار گردشگر خارجی وارد ایران شده‌اند. او نیز به رغم شباهت این آمار با آمار شش ماه اول سال ۹۱ مدعی شد "میزان ورود گردشگران خارجی به کشور نسبت به مدت مشابه، ۲۱ درصد رشد داشته است".
وجود آمار دقیق و قابل اعتماد از ضرورت‌های غیرقابل انکار هر گونه برنامه‌ریزی برای توسعه زیرساخت‌های لازم و رونق گردشگری محسوب می‌شود. تناقض‌ها و اغتشاش آشکار در آمار ارائه شده توسط مسئولان ایرانی، عملا راه هر اقدام موثر در این زمینه را ناهموار می‌کند.
مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی در دولت یازدهم، فروردین امسال در یک برنامه تلویزیونی اعتراف کرد که در ۸ سال گذشته هیچ اقدامی برای جذب گردشگران خارجی انجام نشده و آمار ارائه شده توسط مسئولان جعلی هستند. سلطانی‌فر آمار اعلام شده توسط معاون این سازمان را نیز ساختگی خواند و گفت، تعداد "توریست‌های واقعی" در سال ۹۱ حدود یک میلیون نفر بیشتر نبوده است.
تبلیغ ناخواسته برای آنتالیا
واکنش غیرمعقول مقام‌های دولتی به افزایش سفر ایرانیان به آنتالیای ترکیه نمونه‌ی دیگری از رویکرد آنها به مقوله گردشگری و یکی از علت‌های ناکامی ایران در جذب گردشگران خارجی را به نمایش می‌گذارد.
در نخستین ماه‌های عمر دولت نهم وزیر راه وقت به هواپیمایی جمهوری اسلامی دستور داد تمام پروازهای مستقیم به آنتالیا را لغو کند. دلیل این اقدام گاهی کمبودها در ناوگان هوایی و گاهی خروج نیم میلیارد دلار ارز از کشور عنوان شد. برخی از مسئولان هم معتقد بودند، سفر به آنتالیا "محض خوشگذرانی" است و این سفرها هیچ گونه توجیه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی‌ای ندارد.
پس از مدتی سفر به آنتالیا از راه‌های غیرمستقیم ادامه یافت و بحث‌هایی که این محدودیت به دنبال داشت این منطقه توریستی در کنار دریای مدیترانه را بیش از پیش در میان گردشگران ایرانی معروف و محبوب کرد.
از طرف دیگر، محدودیت شرکت‌های هواپیمایی ایرانی برای پرواز مستقیم به آنتالیا راه را برای شرکت‌های ترکیه‌ای باز کرد و به آنها امکان داد در غیاب رقیب ایرانی جا به جایی هزاران مسافر در این مسیر را بر عهده بگیرند.
رسانه‌های ترکیه در سال‌های گذشته گزارش داده‌اند که ایرانیان پس از روس‌ها و آلمانی‌ها بیشترین مسافران به کناره‌های مدیترانه در این کشور بوده‌اند. در سال ۲۰۱۳ حدود ۳ میلیون روس و ۲ میلیون آلمانی تعطیلات خود را در آنتالیا گذرانده‌اند.
بخوانید و ببینید: ایرانیان صنعت توریسم آنتالیا را نجات دادند
"امر به معروف" گردشگران خارجی
یکی از علت‌های ناکامی ایران در جذب گردشگر خارجی به محدودیت‌های گوناگون در این کشور مربوط می‌شود. کارشناسان معتقدند فرار از این محدودیت‌ها یکی از علت‌هایی افزایش سفر ایرانیان به کشورهایی مانند ترکیه است.
به تازگی طرحی در کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در دست بررسی قرار گرفته که مطابق آن "گشت ارشاد" شامل گردشگران هم می‌شود و زنان خارجی پیش از سفر به ایران باید درباره حجاب و قوانین مربوط به آن آموزش ببینند.
کناره‌های دریای خزر و خلیج فارس به علت محدودیت‌ها جاذبه‌ای برای گردشگران خارجی ندارند. افزون بر این، آلودگی شدید میکروبی، انباشت زباله در ساحل و جاده‌های پر ازدحام و ناامن منتهی به شمال حتی رضایت خاطر گردشگران بومی را نیز فراهم نمی‌کند.
چند سال پیش سازمان جهانی گردشگری، "گردشگری حلال" را شاخه‌ای از صنعت توریسم معرفی کرد که محور آن تدارک سفرهای تفریحی برای مسلمانان با توجه به آداب شرعی معتقدان به این مذهب است.
مسئولان سازمان میراث فرهنگی که در عمل امکان جذب گردشگر خارجی را بسیار ضعیف می‌بینند، از سال ۸۹ "گردشگری حلال" را به عنوان حلال مشکلات خود تلقی کردند و طرح‌های متفاوتی برای رونق آن ارائه دادند.
بیشتر بخوانید: تعطیلی شناگاه‌های خزر به دلیل آلودگی میکروبی
جمهوری اسلامی و گردشگری حلال
جمهوری اسلامی در این زمینه نیز ناکام ماند و میدان را به رقیبان خود در ترکیه، امارات، قطر، مالزی و سنگاپور واگذار کرد. ساده‌ترین علت ناکامی ایران در این نهفته بود که این کشور ادعا می‌کند از ۳۵ سال پیش مطابق قوانین اسلام اداره می‌شود و بر این مبنا "حرام"ی وجود ندارد که لازم باشد "حلال" را هم در کنارش عرضه کرد.
بسیاری از کشورهایی که در زمینه گردشگری برنامه‌ریزی مطالعه شده دارند، خیلی زودتر از ایران تمایل مسلمانان معتقد به سفر تفریحی با رعایت آداب شرعی را متوجه شدند و زمینه‌های آن را فراهم کردند.
بی‌دلیل نیست که نخستین همایش بین‌المللی گردشگری حلال در اسپانیا برگزار شد. این کشور از سالیان پیش در ردیف پنج مقصد محبوب گردشگران جهان قرار دارد و سال گذشته میزبان بیش از ۶۱ میلیون گردشگر بوده است. جمعیت اسپانیا کمتر از ۴۷ میلیون نفر است.
اکنون "گردشگری حلال" یکی از شاخه‌های صنعت گردشگری است که گردش مالی آن در سال ۲۰۱۳ مطابق برآورد "شورای جهانی سفر و گردشگری" حدود ۱۴۰ میلیارد دلار بوده است.
کارشناسان پیش بینی می‌کنند در چند سال آینده نیمی از درآمد حاصل از گردشگری حلال نصیب کشورهای ترکیه، امارات متحده عربی، قطر و مالزی بشود.
سهم ایران، کمتر از نیم درصد
از سالیان پیش گردشگری به دلیل روند رو به افزایش گردش مالی آن و نقشی که در اشتغال و بهبود زیرساخت‌ها بازی می‌کند، به عنوان یک "صنعت" به رسمیت شناخته شده است.
در آمار سازمان جهانی گردشگری درآمد مستقیم حاصل از این صنعت در سال گذشته میلادی حدود یک هزار و ۲۰۰ میلیارد دلار اعلام شده است. برخی از رسانه‌های ایران چندی پیش سهم این کشور از درآمد گردشگری جهان را حدود نیم درصد گزارش کردند.
اگر صحبت‌های معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی درباره گردشگران ورودی در ده ماه اول سال گذشته درست باشد، در سال ۹۲ حدود سه میلیون خارجی به ایران سفر کردند که با توجه به میانگین ارزآوری گردشگران در ترکیه حدود دو میلیارد دلار در ایران خرج کرده‌اند.
به بیان دیگر حتی اگر ادعای پر تناقض مسئولان نیز ملاک قرار گیرد، سهم ایران از درآمد گردشگری جهانی در سال گذشته خیلی کمتر از نیم درصد بوده است.
برای دریافتن نقش درآمد گردشگری در رشد اقتصادی کشورها می‌توان در نظر گرفت که درآمد ترکیه از گردشگری از کل درآمد صادرات غیر نفتی ایران بیشتر است.
بنا بر گزارش گمرک ایران، این کشور در سال گذشته ۴۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار "کالای غیرنفتی" صادر کرده است. در واقع ۴۰ درصد این صادرات میعانات گازی و محصولات پتروشیمی بوده‌اند که در تعریفی گسترده‌تر محصولات نفتی محسوب می‌شوند.
با این حساب درآمد واقعی ایران از صادرات غیر نفتی ۲۲ میلیارد دلار و حدود ۴ میلیارد دلار کمتر از درآمد مستقیم ترکیه از گردشگری بوده است.