با توجه به سرانهی مصرف آب، ایران هنوز در شرایط "تنش و بحران آبی" قرار دارد. خشک شدن بخشی از دریاچهی ارومیه، زاینده رود، هامون و هیرمند و نیز برخی از تالابهای کشور، از جمله پیامدهای منفی این روند است.
تبلیغات
بیشتر مناطق ایران که کشوری گرم و نیمه خشک است، در حال حاضر بهخاطر کمبود آب در مرحلهی "تنش آبی" قرار دارند. این مرحله هنگامی رخ میکند که به هر نفر در سال ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ مترمکعب آب برسد. در صورتی که سرانهی مصرف در کشوری کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب باشد، وضعیت "بحران آبی" آغاز میشود.
به گفتهی دکتر زهرا جواهریان، مدیرکل دفتر توسعه پایدار و اقتصاد سازمان محیط زیست، «با توجه به سرانهی مصرف، ایران در شرایط تنش آبی و بحران آبی قرار دارد.» بهطور کلی میانگین سالانهی بارش در ایران، ۲۲۰ میلیمتر است. این رقم در مقایسه با میانگین جهانی که ۸۰۰ میلیمتر است، کمتر از یک سوم میزان بارندگی جهان را نشان میدهد.
دلایل کمآبی در ایران
به گفتهی کارشناسان امور محیط زیست، تغییرات جوی و بالارفتن دمای زمین به میزان ۶ دهم درجهی سانتیگراد در مدت ۲۰ سال، یکی از عوامل خشکشدن برخی از مناطق ایران است. جواهریان افزون بر این، اعمال سیاستهای نادرست و ناهمآهنگ مدیریت منابع آب در ایران را نیز در خشکشدن برخی از مناطق این کشور بیتاثیر نمیداند. این امر تا کنون به خشک شدن ۲۹۷ دشت از ۶۰۰ دشت ایران انجامیده است.
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
منابع آبی ایران از ۴۰۰ به ۲۰۰ میلیارد متر مکعب رسیده است. خشکسالی و کاهش بارش تنها یک سوی سکه بحران آب در ایران است. جنون سدسازی، عدم بهینه سازی زیرساختارها و فرهنگ سازی بحران آب را تشدید کردهاند.
عکس: ISNA
بحران آب
به گفته علیرضا دائمی، سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نيرو، "منابع آبی از ۴۰۰ به ۲۰۰ ميليارد مترمكعب رسيده كه تنها ۹۲ ميليارد مترمكعب به جريان سطحی تبدیل شده و ۳۸ ميليارد مترمكعب به سفرههای زيرزمينی نفوذ میکند".
عکس: Mehr
خشکسالی
سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نيرو با اشاره به خشکسالیهای چند سال گذشته میگوید: «سه چهارم كشور در ناحيه كاملا خشک قرار دارد و بارشهایی بين ۵۰ تا ۱۰۰ ميليمتر را تجربه میكند كه بخش مهمی از شهرنشينی و معادن در اين مناطق قرار دارند.»
عکس: Mehr
سادهترین راه، بهترین راه نیست
در سالهای گذشته برای مدیریت نیاز روزافزون آب، سادهترین راه یعنی سد سازی را انتخاب کردند. برابر اطلاعات منتشر شده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران (وابسته به وزارت نیرو)، تا کنون در ایران ۵۹۰ سد به بهرهبرداری رسیده، ۱۳۵ سد دیگر در دست ساخت و ۵۴۶ سد نیز در دست مطالعه هستند که در صورت اتمام ساخت تمام سدها، تعداد کل سدهای کشور به یک هزار و ۲۷۱ سد خواهد رسید.
عکس: FARS
نقش رودخانهها در اکوسیستم
رودخانهها نقش بسیار مهمی در اکوسیستم دارند. وقتی بر روی رودی پرآب سدی ساخته میشود، حوزه پایین دستی آن سد به طور حتم با مشکل کم آبی روبرو میشود و اکوسیستم آن منطقه به مرور زمان تغییر میکند. علاوه بر این، یکی از منابع مهم تغذیه سفرههای آب زیرزمینی نیز رودخانهها هستند که با بستن سد، جلوی روند تغذیه سفرههای آبی گرفته میشود.
عکس: Jamejam
تعادل برهم میخورد
در سالهای گذشته افزایش مصرف آب به دلیل رشد چشمگیر شهرها و استفاده زیاد از آب در صنایع و در کشاورزی بوده است. شیوههای ناصحیح آبیاری باعث شده که مصارف کشاورزی بخش عمده مصرف آب را در ایران تشکیل دهد. تامین این آب با "جنون سدسازی" بر روی رودخانهها باعث برهم خوردن رابطه متعادل حق آب طبیعت و حق آب انسان شد.
عکس: Mehr
حق آب طبیعت
به گفته معاون آب و آبفای وزارت نیرو، در حال حاضر۳۸ ميليارد مترمكعب آب به سفرههای زيرزمينی نفوذ میکند. این میزان آب برای حفظ رطوبت خاک دشتهای ایران کافی نیست و با ادامه این روند دشتهای وسیعی بر اثر خشکسالی غیر قابل استفاده خواهند شد.
عکس: Mehr
کاهش میزان آب خروجی سدها
میزان حجم آب خروجی از سدهای ایران از ابتدای سال آبی جاری (مهرماه ۹۱) تاكنون ۱۷ ميليارد و ۴۰۰ ميليون مترمکعب گزارش شده است که در مقایسه با سال آبی گذشته ۱۲ درصد کاهش نشان میدهد. طبق آمار رسمی "میزان آب خروجی از سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، ۱۹ ميليارد و ۸۰۰ ميليون مترمکعب بوده است".
عکس: IRNA
نبرد بر سر آب
درحالی که آب خروجی از سدها کاهش یافته است، کشاورزان ناچارند با حفر چاههای عمیق به صورت مجاز یا غیر مجاز آب مورد نیاز خود را از سفرههای زیر زمینی تامین کنند. این اقدام در دشتهای اطراف دریاچه ارومیه روند خشک شدن آن را تسریع کرد. نبرد بر سر آب بین استانهای اصفهان و یزد شکل دیگری به خود گرفت.
عکس: MEHR
حجم دینامیک، حجم استاتیک
حجم ديناميک به آب قابل برداشت و حجم استاتیک به آبی گفته میشود که نباید برداشت شود، زیرا برداشت آن فرونشستهای زمين و فروچالهها را ايجاد میكند. با کاهش حجم دینامیک آب، در سالهای گذشته بر حجم برداشت از آبهای سفرههای زیر زمینی افزوده شده و اين اقدام اكنون در جنوب تهران و در استانهای يزد، كرمان، اصفهان وهمدان باعث نشست زمین شدهاست.
عکس: MEHR
نتایج بهرهبرداری از سفرههای زیرزمینی
خشک شدن چشمهها و قنوات، شور شدن منابع آب زیر زمینی، نشست زمین، خسارت به تاسیسات زیر بنایی، تبدیل زمینهای کشاورزی به بیابان، خالی شدن مناطق روستایی و مهاجرت کشاورزان به شهرهای بزرگ از پیامدهای پایین آمدن سطح آبهای زیر زمینی یا تخریب سفرههای آب زیر زمینی است. اکنون برای نمونه از ۱۳ دشت استان همدان وضعیت دو دشت کبودرآهنگ و خماجین بحرانی اعلام شده و ۱۰ دشت دارای وضع ممنوعیت حفاری هستند.
عکس: Mehr
آب برگشتی
به گفته معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، ۲۹ میلیارد متر مکعب آب برگشتی وجود دارد که "تلاش شده" در قالب توسعه پایدار استفاده شود. این در حالی است که سیستم شهرسازی ایران به گونهای است که آب مصرفی منازل در سیستم بازیافت فاضلاب یا اگو قرار نمیگیرد، بلکه به درون چاهها در منازل مسکونی روانه میشود.
عکس: MEHR
آبی که به هدر میرود
در حالی که به گفته معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، "سه چهارم ایران در ناحیه کاملا خشک قرار دارد و بارشها به ۷۵ درصد بارشهای نرمال کاهش یافته است"، با این حال کوچکترین بارندگی اوضاع شهرهای ایران را آشفته میکند. از سوی دیگر نبود زیرساختارها باعث شده آب حاصل از همین بارش نیز به هدر برود.
عکس: MEHR
انگار نمیدانند
هرچند ۷۵ درصد کل زمین را آب پوشانده است، اما تنها ۳ درصد از کل آبهای موجود بر روی کره زمین آب شیرین است. هر میزان از آلودگی این آب به معنی تشدید "بحران آب" است.
عکس: MEHR
عدم فرهنگ سازی
بحث اسراف در مصرف آب و عدم فرهنگسازی برای شهروندان در مصرف آب زمانی بالا میگیرد که شیرهای آب خشک میشوند.
عکس: IRNA
بهای واقعی آب
طبق آمارهای رسمی،در ایران " ۹۹ درصد به آب شهری و ۸۶ درصد به آب روستايی دسترسی دارند". منابع رسمی قيمت تمام شده آب شرب را هم اكنون (به قيمت سال ۹۰) حدود ۵۹۰ تومان و قيمت تمام شده آب كشاورزی را مترمكعبی۸۰ تومان اعلام کردهاند. باید بدانیم که "بهای واقعی" آب بسیار با ارزشتر از ارزش هر پولی است.
عکس: FARS
عکس 151 | 15
جواهریان در این رابطه در گفتوگو با خبرنگار علمی ایسنا، با اشاره به این که میزان آب تجدیدپذیر و قابل استحصال از بارشهای سالانه، حدود ۱۱۰ میلیارد متر مکعب است، میگوید که «۹۰ درصد از این میزان در بخش کشاورزی مصرف میشود و باقی آن برای شرب، خدمات و صنعت مورد بهره برداری قرار میگیرد.»
راهحلهای مبارزه با بحران آبی
به نظر جواهریان، تغییر مهندسی کشاورزی و کشت محصولاتی که تولید آنها از نظر مصرف آب، مناسبتر است، میتواند یکی از راهکارهای کاهش این بحران در ایران باشد. او میگوید: «به عنوان مثال یک کیلوگرم گندم، ۱۳00 لیتر آب لازم دارد و یک کیلوگرم سیب زمینی، ۲۵۰ لیتر آب طلب میکند. یک کیلوگرم گوشت گاو، بیش از ۱۵۰۰۰ لیتر آب میطلبد و یک کیلوگرم گوشت گوسفند، ۸ هزار و ۹۰۰ لیتر آب میخواهد.»
به گفتهی مدیرکل دفتر توسعه پایدار و اقتصاد سازمان محیط زیست، در حال حاضر در ایران میانگین مقدار مواد غذاییای که از یک متر مکعب آب به دست میآید، ۸۰۰ گرم است. در "اقتصادهای موثر" از هر متر مکعب آب، ۲ کیلوگرم یا بیشتر محصول به عمل میآید.
کارشناسان، برای برونرفت از بحران کمآبی در ایران، راهکارهای گوناگونی ارائه میدهند: کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی به ۶۰ درصد، استفاده از روشهای نوین کشت و برداشت، کاهش مصرف کود و سم، محدود کردن دامنهی فعالیتهای دامداری و تبدیل آنها به کشتهای کم آب، از جملهی این راهحل ها است.
تجارت "آب مجازی" و کرایهی زمین کشت
کشورهای پیشرفته برای مبارزه با تنشهای آبی، به ابتکارهای موثری رویآوردهاند. این کشورها، از جمله روابط تجاری خود را بر اساس وارد کردن تولیدات "پر آب بر" به کشور خود و صدور محصولات کشاورزی "کم آب بر" به خارج، تنظیم میکنند و با استفاده از "آب مجازی" موجود در محصولات وارداتی، به میزان منابع آبی خود میافزایند. جواهریان، با اشاره به این که ژاپن در حال حاضر از این راه سالانه ۲۳ میلیارد متر مکعب آب وارد کشور خود میکند، میگوید: «این میزان آب وارد شده در ژاپن، آبی است که از طریق واردات محصولات، به منابع آبی اضافه و در نتیجه موازنهی آب ایجاد میشود.»
برخی از کشورها همچنین با خرید و اجاره کردن زمین در کشورهایی که از منابع آبی و امکانات کشت مناسبتری برخوردار هستند، محصولات مورد نیاز غذایی خود را در این کشورها به عمل میآورند.
به گفتهی مدیرکل دفتر توسعه پایدار و اقتصاد سازمان محیط زیست، سودان و قزاقستان برای کشت، به کره جنوبی، امارات و عربستان زمین اجاره میدهد. جواهریان در این رابطه میگوید: «این روش برای تولید محصولات "پر آب بر" به عنوان راهکاری برای تامین منابع آبی باید در ایران هم مد نظر قرار گیرد.»
سهم طبیعت
یکی دیگر از دلایل "تنش آبی" در ایران، نادیدهگرفتن "حق آبه" طبیعت است. به گفتهی کارشناسان در حال حاضر سهم طبیعت در زمینهی بهرهگیری از منابع آبی، بسیار ناچیز است.
زهرا جواهریان در این رابطه میگوید: «باید اجازه دهیم سهمی از آب به طبیعت، به سفرههای زیر زمینی و به روخانهها و تالابها برگردد، تا مانع از خشک شدن تالابها و رودها و در نهایت کاهش تبعات خشک شدن رودخانهها و مانع محروم شدن از کارکردها و خدمات اکوسیستمی تالابها، دریاچهها و رودخانهها شویم.»
حجم كنونی آب موجود در مخازن سدهای کشور، به عنوان مثال، در مقایسه با سال گذشته، ۵.۶ درصد كاهش یافته است.