زنگ خطر یخچال‌های جهان به صدا درآمده است
۱۳۸۷ شهریور ۲۰, چهارشنبه
این روند موجب می‌شود که سطح آب دریاچه‌های یخچالی بالاتر رفته و سدهای طبیعی مناطق یخچالی در معرض خطر شکسته شدن قرار بگیرند. با فروریختن سدها زیرساخت‌ها و کشاورزی در معرض خطری جدی قرار خواهند گرفت. یکی از مناطقی که ذوب بیش از حد یخچال‌ها در آن مورد بررسی است، هیمالیا است. محققان می‌کوشند، با انجام بررسی‌های جدید از خطرات ناشی از این روند ارزیابی صحیحی ارائه دهند. فولکر مراسک (Volker Merasek) از دویچه‌وله گزارشی در این زمینه تهیه کرده است.
برخی هیمالیا را سومین منبع یخ‌های دنیا بعد از قطب جنوب و گرینلند می‌دانند. کمتر کسی از ابعاد واقعی «بام دنیا» یا هیمالیا خبر دارد. اما از شگفتی‌های این سرزمین همین بس که بگوییم در هیمالیا ۱۶ هزار یخچال طبیعی و بیش از ۶ هزار دریاچه‌ی یخچالی قرار دارد.
هیمالیا با خطر روبروست
تحقیقات جدید نشان می‌دهد که گرمایش زمین شگفتی‌های منطقه‌ی هیمالیا را نیز با خطر روبرو کرده است. ۲۰۰ عدد از این دریاچه‌ها در معرض خطر انباشتگی بیش از حد و جاری شدن آب قرار دارند و این امر هر لحظه‌می‌تواند اتفاق بیافتد. مرکز بین‌المللی توسعه‌ی همه‌جانبه‌ی کوه‌ها این نتیجه را پس از بررسی تصاویر ماهواره‌ای منطقه‌ی مورد نظر به دست آورده است. ماتس اریکسون یکی از محققان وابسته به این مرکز است که در این زمینه تحقیق می‌کند. او که زمین‌شناسی سوئدی است و در کاتماندو، پایتخت نپال، به کار مشغول است، در این زمینه می‌گوید: «ما همراه با کارشناسان برنامه‌ی محیط زیست سازمان ملل متحد تصاویر ماهواره‌ای را بررسی کرده‌ایم. این کار را با این هدف انجام دادیم که بتوانیم دریاچه‌هایی که ممکن است خطرساز شوند را شناسایی کنیم. به نتایج موقتی نیز دست یافته‌ایم. برای اینکه بتوانیم میزان خطر را دقیقا ارزیابی کنیم باید به مناطق یخچالی برویم و اوضاع را از نزدیک مشاهده کنیم. اما این کار ساده‌ای نیست. ارتفاع دریاچه‌های یخچالی به ۵ هزار متر می‌رسد و ما برای ادامه‌ی تحقیقاتمان در محل به تعداد قابل توجهی نیروی انسانی نیاز داریم.»
وقتی یک یخچال طبیعی ذوب می‌شود از حجمش کاسته خواهد شد. آب حاصل از این ذوب در مکانی بین قسمت پیشین و مورن‌های سنگی محصور می‌شود. واژه‌ی مورن (Moraine) به مواد رسوبی حمل شده توسط یخچال‌ها اطلاق می‌شود. آنها را بر حسب موقعیت و محل قرار گرفتنشان در یخچال‌ها به مورن‌های کناری، میانی و پیشانی تقسیم‌بندی می‌کنند. مورن‌ها آب حاصل از ذوب یخچال‌ها را مانند سدی محصور می‌سازند. اما این سد طبیعی ناپایدار است و برخی از عوامل می‌تواند بر روی آن تأثیر گذاشته و موجب شود که آب خارج شده یا به بیرون سرازیر گردد. به عقیده‌ی ماتس اریکسون: «اینها تنها پشته‌هایی از سنگ‌های انباشته‌شده‌ی طبیعی‌اند. در اغلب موارد یخ، منافذ بین این سنگ‌ها را می‌پوشاند. اگر این یخ‌ها ذوب شوند، سدها ناپایدار می‌گردند و خطر طغیان دریاچه به وجود می‌آید. ناپایداری سد می‌تواند با هجوم تکه‌های یخ یا قطعه‌سنگ‌های بزرگ بر اثر مثلا زلزله نیز به وجود بیاید. در این صورت موجی پدید خواهد آمد که قادر است سد را بشکند.»
طغیان دریاچه‌ها
از سال ۱۹۴۹ تاکنون ۲۵ دریاچه در نپال طغیان کرده و خسارت‌های جدی به بار آورده‌است. گزارش جدیدی که تغییرات آب و هوایی هیمالیا را بررسی کرده نیز به این موضوع اشاره می‌کند. به گفته‌ی ماتس اریکسون: «طغیان دریاچه می‌تواند، خسارت‌های جدی به بار بیاورد. خانه‌ها، راه‌ها، پل‌ها و نیروگاه‌های آب می‌توانند آسیب ببینند. برخی از دریاچه‌ها بسیار بزرگند و طولشان به ۵ تا ۱۰ کیلومتر می‌رسد. طغیان چنین دریاچه‌هایی موجب می‌شود که سیل جاری گردد و این سیل می‌تواند تا صد‌کیلومتر در سراشیبی دره ادامه یابد.»
آب حاصل از ذوب یخچال‌ها و برف‌‌موجود در هیمالیا ۱۰ رودخانه‌از بزرگترین رودخانههای قاره‌ی آسیا را تأمین می‌کند، از جمله رودخانه‌ی گنگ، ایندوس، براهماپوترا و یانگ‌‌تسه. بخصوص در دوران‌خشکسالی، آب جاری شده از کوهستان‌ها برای جمعیت یک میلیارد و سیصدهزار نفری ساکن در کناره‌ی رودخانه‌ها حکم ادامه‌ی حیات را خواهد داشت.
با این توضیح می‌توان نتیجه گرفت که گرمتر شدن کره‌ی زمین و افزایش ذوب یخچال‌های هیمالیا به نفع ساکنان مناطق ساحلی تمام خواهد شد. چرا که در این صورت آنها از آب بیشتری برخوردار بوده و کشاورزی‌شان رونق می‌گیرد. اما اریکسون، زمین‌شناس سوئدی، معتقد است که این روند به وضعیتی دیگر منجر خواهد شد. وی می‌گوید: «نه تنها یخچال‌ها عقب‌نشینی می‌کنند، بلکه بسیاری از مناطق برفی نیز محو خواهند شد. به علاوه نباید فراموش کرد که ما امروزه بیشتر از بارش برف، بارش باران داریم. همه‌ی اینها به این معنا است که هیمالیا دیگر منبع تأمینکنندهی آب نخواهد بود.»
با افزایش دما، ذوب برف و یخ در فصل بهار شتاب می‌گیرد. با افزایش شدت ذوب، آب در ماه‌های آوریل و مه سرازیر شده و به دره‌ها می‌ریزد. میزان آب در این ماه‌ها بیشتر از حد طبیعی و در ماه‌های بعدی در حد هیچ خواهد بود، آن هم درست در تابستان، در فصل خشکی و در روزهایی که اصلا باران نمی‌بارد.
این موضوع نه تنها کشت گندم و برنج را دشوار خواهد کرد، بلکه بر بسیاری از نیروگاه‌های آبی هیمالیا نیز تأثیر منفی خواهد گذاشت. بسیاری از نیروگاه‌های این منطقه فاقد سد هستند. آنها برق را مستقیما از جریان آبی تولید می‌کنند که حاصل ذوب یخچال‌ها است. ماتس اریکسون می‌گوید: «در فصول خشکی وضع بدتر می‌شود چون آبی که بر اثر ذوب یخچال‌ها جاری می‌شود، کمتر از حد مورد نیاز است. در کاتماندو، جایی که من زندگی می‌کنم، برق هشت ساعت در روز قطع می‌شود.»
کمبود آب رودخانههای آسیا
در حال حاضر دمای منطقه‌ی هیمالیا هر ده سال شش‌دهم تا یک درجه‌ی سانتی‌گراد افزایش می‌یابد که این افزایش حرارت بیشتر از سایر نقاط جهان است. اگر این روند با همین شتاب ادامه یابد، منبع تأمینکنندهی آب بزرگترین رودخانههای آسیا حتی در بهار هم آب چندانی نخواهد داشت. جیانچو ژو، زمین‌شناس و رییس بخش چینی مرکز جنگل‌بانی و کشاورزی جهانی عقیده دارد: «پیامدهای درازمدت یکی از جوانب مهم بررسی‌های ما است. در حال حاضر دریاچه‌های آسیا نسبت به قبل حتی آب بیشتری از هیمالیا دریافت می‌کنند. اما در آینده اوضاع تغییر خواهد کرد. بسیاری از یخچال‌های کوچک ناپدید می‌شوند. از وسعت یخچال‌های بزرگتر هم به شدت کاسته خواهد شد. به همین علت در اواسط قرن حاضر، شاید هم زودتر، یعنی در سال ۲۰۳۰ آبی که به بسیاری از رودخانه‌ها می‌ریزد کم خواهد شد.»
با توجه به این روند می‌توان به آسانی آینده را پیش‌بینی کرد. شکی نیست که این سیر دشواری‌های زیادی را به بار خواهد آورد. چرا که تا سال ۲۰۵۰ به جمعیت قاره‌ی آسیا به میزان ۵۰۰ میلیون نفر افزوده خواهد شد.