سابقه و دامنه فعالیت‌های اقتصادی سپاه پاسداران
۱۳۹۶ تیر ۲۷, سه‌شنبه
سرلشکر پاسدار محمدعلی جعفری به تازگی مدعی شده که سپاه پاسداران "به درخواست دولت‌ها و با اصرار آنها" وارد فعالیت‌های اقتصادی شده است.
فرمانده کل سپاه پاسداران این سخنان را در واکنش به اظهارات حسن روحانی بیان کرد که اول تیر ماه از دولت قبل به خاطر سپردن بخشی از اقتصاد کشور به نظامیان به اسم خصوصی‌سازی انتقاد کرده بود.
رئیس جمهور ایران در جمع فعالان اقتصادی گفته بود: «ابلاغ سیاست‌های اصل ۴۴ برای این بود که اقتصاد به مردم واگذار شود و دولت از اقتصاد دست بکشد، اما ما چه کار کردیم؟ بخشی از اقتصاد دست یک دولت بی تفنگ بود که آن را به یک دولت با تفنگ تحویل دادیم، این اقتصاد و خصوصی‌سازی نیست.»
دوران هشت ساله ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد (سال‌های ۸۴ تا ۹۲) را می‌توان دوران اوج تسلط نظامیان بر فعالیت‌های اقتصادی و تجاری در جمهوری اسلامی محسوب کرد، اما آغاز این فعالیت‌ها به سال‌های جنگ ایران و عراق باز می‌گردد.
این جنگ نزدیک به هشت سال طول کشید و حاصل آن کشته، مجروح و معلول شدن صدها هزار نفر، ویرانی بخش بزرگی از دو کشور و هدر رفتن سرمایه‌های ملی برای فعالیت‌های نظامی بود.
امکانات فنی به جا مانده از دوران جنگ که به طور عمده در اختیار سپاه پاسداران قرار داشت راه ورود نظامیان به فعالیت‌های اقتصادی را هموار کرد.
بیشتر بخوانید: حمله تند فرمانده سپاه به انتقاد روحانی از "دولت با تفنگ"
در اساس‌نامه سپاه پاسداران یکی از ماموریت‌های این نهاد "انجام خدمات امدادی، آموزشی، تولیدی و جهاد سازندگی به درخواست دولت و با رعایت کامل موازین عدل اسلامی در زمان صلح" تعریف شده است.
ظاهرا ادعای جعفری درباره "درخواست و اصرار دولت‌ها" برای فعالیت اقتصادی سپاه به همین بخش از اساس‌نامه بازمی‌گردد. با این همه، چهار نفری که از سال ۶۸ تا کنون ریاست قوه مجریه در جمهوری اسلامی را بر عهده داشته‌اند از این فعالیت‌ها به شدت انتقاد کرده‌اند.
یکی از صریح‌ترین انتقادها را اکبر هاشمی رفسنجانی فروردین ۹۲ در جمع استانداران پیشین مطرح کرد. او از سال ۶۷ تا ۷۶ رئیس جمهور بود و به دلیل مسئولیت‌های مهمی که تا زمان مرگ بر عهده داشت، تمام زیر و بم‌های نظام جمهوری اسلامی را به خوبی می‌شناخت.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
نبض اقتصاد و سیاست در دست سپاه
سایت سحام‌نیوز به نقل از یکی از استانداران حاضر در این دیدار از قول رفسنجانی نوشته است: «مهندسی رزمی سپاه امکاناتی از جنگ داشت که در سازندگی کشور می‌توانست موثر باشد و ما در آن زمان پروژه‌هایی مثل راه‌سازی به آنان دادیم؛ هم برای کشور مفید بود و هم برای سپاه، اما حالا سپاه نبض اقتصاد، و سیاست خارجه و داخله را در دست گرفته و به کمتر از کل کشور راضی نیست.»
با توجه به این سخنان که مشابه آن را دیگر دولت‌مردان جمهوری اسلامی در سه دهه گذشته تکرار کرده‌اند، ادعای فرمانده کل سپاه درباره اصرار دولت‌ها باورپذیر به نظر نمی‌رسد.
باورپذیرتر می‌تواند این باشد که دولت‌ها در دوران جنگ و سال‌های بعد دست سپاه را برای فعالیت اقتصادی باز گذاشتند بدون این که برای مهار آن اراده یا قدرتی داشته باشند.
نطفه این فعالیت‌ها در دوران جنگ و زمانی بسته شد که فرماندهان ارشد سپاه عهده‌دار انجام بخشی از معاملات پنهانی برای خرید اسلحه و تجهیزات نظامی از کشورهایی چون لیبی، سوریه و کره‌شمالی شدند. محسن رفیقدوست که مدعی است در میان بنیان‌گذاران سپاه نقش محوری داشته، زمانی در گفت‌وگو با روزنامه شهروند امروز شرح مفصلی از این فعالیت‌ها و نقش نظامیان در قاچاق اسلحه به ایران را بازگو کرده است.
بیشتر بخوانید: بیش از ۱۳۰ هزار نفر برای قرارگاه خاتم‌الانبیا کار می‌کنند
چند عامل، از جمله تحریم‌های غرب که زمینه‌ساز فعالیت‌های بازرگانی پنهانی و غیرقانونی بوده و نظارت‌ناپذیری سپاه پاسداران، در گسترش قدرت اقتصادی نظامیان ایران نقش مهمی داشته‌اند.
مطابق اصل ۱۱۰ قانون اساسی، رهبر جمهوری اسلامی فرماندهی کل نیروهای مسلح را در اختیار دارد و عزل و نصب فرمانده کل سپاه پاسداران و فرماندهان عالی نیروهای نظامی و انتظامی نیز با اوست.
فعالیت اقتصادی خارج از نظارت
بر این اساس تقریبا هیچ نهادی امکان و قدرت نظارت بر فعالیت‌های نظامیان را ندارد. تلاش‌های پراکنده مجلس و دولت نیز برای شفاف یا محدود کردن فعالیت‌های اقتصادی سپاهیان در سال‌های گذشته نتیجه ملموسی نداشته است.
در این میان گزارش‌های فراوانی منتشر شده که حکایت از دست داشتن سپاه در کار قاچاق با بهره‌گیری از گذرگاه‌های مرزی خارج از نظارت گمرک دارد.
خرداد ماه ۸۳ و در یکی از آخرین نشست‌های دوره ششم مجلس شورای اسلامی گزارشی ارائه شد که در آن به "شایعات و گفته‌هایی" درباره قاچاق کالا از طریق بندرها و اسکله‌های بزرگ نظامی متعلق به سپاه در چابهار، بندرعباس، قشم، بوشهر، ماهشهر، جزیره ابوموسی و چند جزیره دیگر اشاره شده است.
محمود احمدی‌نژاد که گفته می‌شود با حمایت نظامیان تحت فرمان رهبر جمهوری اسلامی به ریاست جمهوری رسید، در سال ۹۰ که با آنها اختلاف پیدا کرده بود با انتقاد از وجود اسکله‌های غیرمجاز، پاسداران را به صراحت "برادران قاچاقچی خودمان" خواند.
سهم احمدی‌نژاد در قدرت اقتصادی سپاه
به رغم این، احمدی‌نژاد در دورانی که شهردار تهران بود تعدادی از پروژه‌های مهم عمرانی را بدون مناقصه و طی شدن تشریفات قانونی به قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا متعلق به سپاه واگذار کرد.
در دولت‌های نهم و دهم روند گسترش قدرت اقتصادی سپاه شتاب گرفت و با معرفی رستم قاسمی فرمانده سابق قرار گاه خاتم الانبیا به عنوان وزیر نفت حضور نظامیان در حوزه‌های نفت، گاز و پتروشیمی چشم‌گیرتر از گذشته شد.
در این دوره بسیاری از شرکت‌های دولتی به اسم خصوصی‌سازی و برخی از آنها به صورت "تهاتری" در ازای اجرای طرح‌هایی چون طرح شیرین سازی و انتقال آب خزر به کویر مرکزی و احداث سد بختیاری به سپاه واگذار شد. این دو طرح در سال پایانی دولت دهم بدون برگزاری مناقصه در اختیار قرارگاه خاتم‌الانبیا قرار گرفت و دولت متعهد شد برای هزینه این دو طرح که ۴ میلیارد دلار برآورده شده بود بخشی از سهام پتروشیمی‌ها و اموال وزارت نیرو را به سپاهیان بدهد.
بیشتر بخوانید: ۳۵ سالگی سپاه؛ پاسداران "ولایت مطلقه فقیه"
بر پایه آنچه در پایگاه اطلاع‌رسانی قرارگاه خاتم‌الانبیا منتشر شده این مجموعه تا کنون بیش از ۱۸۰۰ "پروژه مهم وزیر بنایی" در مناطق مختلف ایران اجرا کرده است.
فعالیت‌های سپاهیان تمام حوزه‌ها را در بر می‌گیرد؛ از کشتیرانی تا راه‌سازی، از صنایع نفت و گاز تا کشاورزی، از صنعت و معدن تا مخابرات و از خودروسازی تا بانکداری. فرماندهان سپاه بارها ادعا کرده‌اند که شرکت‌های وابسته به این نهاد تنها پروژه‌های کلانی را اجرا می‌کنند که بخش خصوصی قادر به انجام آن نیست.
برخلاف این ادعا گمان می‌رود قرارگاه خاتم الانبیا که ده‌ها شرکت و موسسه به آن وابسته‌اند، هزاران پروژه کوچک و متوسط را نیز در اختیار گرفته که انجام آن از عهده بخش خصوصی نیز برمی‌آمده است.
حذف رقیبان با امکانات حکومتی
سپاه در کنار یک تشکیلات اطلاعاتی موازی با وزارت اطلاعات، یک شبکه گسترده رسانه‌ای نیز در اختیار دارد که ظاهرا از آنها برای کنار زدن رقیبان داخلی و خارجی خود استفاده می‌کند.
انتقاد از فساد، انحصارطلبی و سوءاستفاده از موقعیت و امکانات حکومتی توسط سپاه، نه تنها از سوی منتقدان و مخالفان که از طرف کسی مطرح شده که در چهار دهه گذشته نقش مهمی در شکل‌گیری جمهوری اسلامی داشته و اکنون رئیس جمهور ایران است.
حسن روحانی آذر ماه ۹۳ با کنایه به سپاه پاسداران گفته بود: «اگر اطلاعات، تفنگ، پول، سرمایه، سایت، روزنامه و خبرگزاری را همه یک‌جا جمع کنیم ابوذر و سلمان هم فاسد می‌شوند.» او که به تازگی نیز پاسداران را "دولت با تفنگ" خوانده چند ماه پس از پیروزی در انتخابات سال ۹۲ در دیدار با فرماندهان سپاه تلویحا از آنها خواست رقیب بخش خصوصی نباشند.
از میزان توان اقتصادی سپاه و نهادهای وابسته به آن آمار دقیق و قابل اعتمادی در دست نیست. برخی ناظران برآورد کرده‌اند که نزدیک به یک سوم تولید ناخالص داخلی ایران تحت تاثیر سپاه قرار دارد.
احمد توکلی رئیس سابق مرکز پژوهش‌های مجلس در ابتدای روی کار آمدن دولت یازدهم ضمن انتقاد از حضور گسترده نظامیان در فعالیت‌های اقتصادی هشدار داده بود: «حاکمیت باید در مورد حضور نظامیان در اقتصاد تصمیم قاطعانه بگیرد. اگر تصمیم درست گرفته نشود، افرادی که قدرت نظامی دارند، دارای قدرت اقتصادی هم می‌شوند.»
بیشتر بخوانید: سود و زیان سپاه از تحریم‌ها علیه ایران
به نظر می‌رسد این اتفاق سال‌ها پیش افتاده است و گلایه و انتقادهای مکرر حسن روحانی از "دولت با تفنگ"، ناتوانی دستگاه اجرایی در تغییر این وضعیت را آشکار می‌کند.
قدرت‌نمایی در میدان بی‌رقیب
در پایگاه اطلاع‌رسانی قرارگاه خاتم‌الانبیا تاکید شده که شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران در دوران فعالیت خود موفق شده‌اند "قابلیت اجرای پروژه‌های عظیم" را به نمایش بگذارند و "به رقیب سر سختی برای پیمانکاران خارجی" تبدیل شوند.
انتقادهای شدید فرماندهان ارشد سپاه از توافق هسته‌ای و مخالفت‌های سرسختانه آنها با سیاست‌های تنش‌زدایی و تعامل با جهان در دولت حسن روحانی، آشکار می‌کند که نظامیان ایران در عرصه بی‌رقیب قدرتمند هستند.
فرماندهان سپاه در چهار سال گذشته با هر گونه تلاشی که به باز شدن راه ورود پیمانکاران خارجی به ایران منجر می‌شده سر ناسازگاری داشته‌اند و تا توانسته‌اند در این مسیر سنگ‌اندازی کرده‌اند.