برخی از تاریخدانان انتشار نخستین مجله زنان در سال ۱۲۸۹ در تهران را تاریخ آغاز جنبش مستقل زنان در ایران دانسته‌اند. "دانش" هفته‌نامه‌ای بود که توسط "خانم دکتر کحال" منتشر می‌شد‌. او همسر دکتر حسین کحال‌زاده چشم‌پزشک و دختر محمد حکیم‌باشی از اقلیت‌های مذهبی همدان بود. پس از تحصیل در مدرسه‌های میسیونری طبابت را نزد پدر و همسرش آموخته بود. "دانش" هدف اصلی‌اش را تشویق زنان به علم‌آموزی قرار داده بود.

در دوره قاجار تحصیل علم برای دختران بیهوده و حتی خطرناک دانسته می‌شد و شرکت در زندگی سیاسی و اجتماعی از امتیازهای مردان بود. همچون بسیاری از جوامع دیگر خانه و آشپزخانه مکان "طبیعی" برای زن شمرده می‌شد.

درحالیکه حجاب کامل مانع کار زنان کارگر و فروشنده بود‌، روبنده و چادر سیاه یا سرمه‌ای زنان طبقه مرفه را از دیگران متمایز می‌ساخت. اندرونی و بیرونی در خانه‌های شهری دنیای زن و مرد را از هم جدا می‌کرد. حتی در تهران زنان از یک سو و مردان از سوی دیگر پیاده‌رو حرکت می‌کردند.

رهبران مذهبی با غیراسلامی دانستن آموزش دختران محرومیت زنان از آموزش را تقویت می‌کردند. با این همه برخی خانواده‌ها در خانه یا مکتب اقدام به آموزش دخترانشان می‌کردند. با این حال چه بسا نوشتن را به دختران نمی‌آموختند. مردان حق چندهمسری و طلاق داشتند و با این حال بسیاری از آنان به دلیل معذورات اجتماعی تک‌همسر می‌ماندند. دختران در ۹ سالگی و پسران در ۱۵ سالگی می‌توانستند ازدواج کنند.

آغاز جنبش زنان ایران متأثر از جنبش‌های نوین اجتماعی، سیاسی و مذهبی عصر خود بود. فاطمه زرین‌تاج برغانی قزوینی مشهور به طاهره قرة‌العین شاعر و عالم مذهبی و از نخستین پیروان آیین باب بود که در سال ۱۲۳۱ در تهران اعدام شد. او حجاب را باعث نادانی و نماد سرکوب زنان می‌دانست. روایت شده که او با کنار زدن روبند‌ه‌اش باعث غوغا در میان پیروان باب شد. او را نخستین زنی می‌دانند که به حجاب اعتراض کرد.

میرزا آقا خان کرمانی از روشنفکران عصر مشروطیت و متاثر از جنبش باب بود که در نوشته‌های خود به موضوع زنان هم می‌پرداخت. او در "صد خطابه" از چندهمسری، صیغه و بدرفتاری با زنان و حجاب و انزوای آنان به عنوان دلایل رواج فساد در جامعه نام برده است. او می‌نویسد که زنان وقت و نیرویشان را به جای آموختن علوم و ترقی اجتماعی صرف حسادت و رقابت با زنان دیگر می‌کنند و از تربیت فرزندانشان هم باز می‌مانند.

میرزا فتحعلی آخوندزاده آشنا با افکار روشنفکران اروپا و روسیه بود. او اعتقاد داشت که ترقی شرق تنها در صورت تربیت ملت امکان‌پذیر است. اندیشه‌های او درباره زنان در نمایشنامه‌هایش و نیز در "مکتوبات کمال‌الدوله" بیان شده است. او بیش از هر چیز بر لزوم آموزش اجباری برای همه تاکید می‌کرد. درباره حجاب می‌نویسد: «با نزول آیه حجاب نصف بنی نوع بشر را، که طایفه اناث است، الی مرور دهور به حبس ابدی انداخت.»

"معایب الرجال" کتابی طنزآمیز در پاسخ به اندرزنامه‌هایی به اسم "تادیب النسوان" بود که مردان برای "آموزش زنان" می‌نوشتند. در این نوشته‌ها که منعکس‌کننده دید جامعه مردسالار نسبت به زنان بود زنان ضعیف و توطئه‌گر توصیف می‌شدند. به آنان گفته می‌شد چگونه رفتار کنند. به عقیده بی بی خانم هدف مردان از تالیف اندرزنامه تقویت جایگاه خودشان است وگرنه به نظر او اگر آموزش لازم است، برای همه لازم است.

روزنامه‌ها نقش مهمی در تنویر افکار عمومی داشتند چون بیشتر پخش می‌شدند، دست به دست می‌گشتند و آگاهی می‌دادند. روزنامه‌هایی چون اختر، قانون، حبل المتین، حکمت، ثریا‌، عدالت، صور اسرافیل و ایران نو درباره وضعیت زنان کشورهای دیگر و تاثیر تعلیم و تربیت بر آنان و بر جامعه می‌نوشتند. در این روزنامه‌ها بیش از هر چیز بر حق آموزش زنان تاکید می‌شد. تصویر میرزا ملکم خان، ناشر "قانون" در لندن را نشان می‌دهد.

عده‌ای از دختران و همسران فعالان انقلاب مشروطیت با این جنبش همراهی کردند. اما قانون زنان را در کنار دیوانگان و کودکان از حق رای محروم کرد. تاج السلطنه، دختر ناصرالدین شاه، در خاطراتش پس از انقلاب نوشت: «افسوس که زنان ایرانی از نوع انسان مجزا شده و جزو بهایم و وحوش هستند… زندگی زن‌های ایرانی از دو چیز ترکیب شده: در موقع بیرون آمدن و گردش کردن: هیاکل موحش سیاه عزا، و در موقع مرگ: کفن‌های سفید.»

پس از اعلام فرمان مشروطه و محدود شدن قدرت شاه با آن هم بیشتر روشنفکران بی‌سوادی زنان را از دلایل مهم مشکلات ایران می‌دانستند. علی اکبر دهخدا، مؤلف شهیر لغت‌نامه دهخدا، از جمله نویسندگان آن دوره بود که بر لزوم آموزش زنان تاکید می‌کرد و می‌گفت که زنان نادان کودکان نادان به بار می‌آورند. بیشترین تلاش انجمن‌های زنان که پس از مشروطیت به پا شدند هم مصروف به درخواست حق تحصیل برای دختران بود.

در بررسی سیر آگاهی و فعالیت‌های زنان ایران تاسیس مدارس دخترانه و نشریات زنان دو نقطه عطف مهم هستند. مریم عمید سمنانی مزین السلطنه از پیشگامان هر دو عرصه محسوب می‌شود. او "شکوفه" را در سال ۱۲۹۲ منتشر کرد و مؤسس دو مدرسه بود. او همچنین عضو "انجمن همت خواتین" بود. بیشتر منابع از طوبی آزموده به عنوان مؤسس ناموس‌، نخستین مدرسه‌ برای دختران مسلمان، نام می‌برند.

آموزش دختران تا سال‌ها پس از مشروطه و جنگ جهانی اول مسئله اصلی جنبش زنان بود. صدیقه دولت‌آبادی در سال ۱۲۹۸ "زبان زنان" را در اصفهان منتشر کرد و در آن بخصوص به دفاع از آموزش و حق رای زنان پرداخت. در سال ۱۲۹۹ "نامه بانوان" در تهران توسط شهناز آزاد و "جهان زنان" توسط فخرآفاق پارسا در مشهد منتشر شدند. فخرآفاق پارسا بخاطر انتشار مطالب انتقادی درباره نابرابری زنان و مردان از مشهد تبعید شد.

جنبش زنان ایران متاثر از ایده‌های سوسیالیستی هم بود. از جمله "جمعیت پیک سعادت نسوان" (از ۱۳۰۰ در رشت) سازمانی با گرایش چپ بود که روز جهانی زن را در ۸ مارس جشن می‌گرفت. "جمعیت نسوان وطنخواه" (۱۳۰۱ تا ۱۳۱۲) نیز به اهتمام محترم اسکندری در تهران تشکیل شد. با سرکوب احزاب و نشریات در دوره رضا شاه این سازمان نیز نتوانست به کارش ادامه دهد. اتمام کار این سازمان را نقطه پایان جنبش مستقل زنان می‌دانند.

قمر خانم سید حسین خان نخستین خواننده زن ایران در دوران معاصر بود که در اولین کنسرت خود در تهران در سال ۱۳۰۳ بدون حجاب به روی صحنه رفت. حضور او فضای مردانه موسیقی آن دوران را دگرگون کرد و دیوار ترس را از پیش پای زنان هنرمند دیگر برداشت. شاعران تصنیف‌های قمر شعرای منتقد و سیاسی‌ای چون شیدا، عشقی، عارف، ایرج میرزا و بهار بودند.

در دوره پهلوی جنبش مستقل زنان به چند علت افول کرد. نخست اینکه بسیاری از نوگرایان ناسیونالیست از سیاست‌گذاران دوره پهلوی بودند. دوم اینکه پهلوی فعالیت مستقل گروه‌ها را تحمل نمی‌کرد. "کانون بانوان ایران" در سال ۱۳۱۴ به دستور و با کمک مالی دولت تشکیل شد و صدیقه دولت‌آبادی از ۱۳۱۶ مدیر آن و پروین اعتصامی، شاعر معروف، عضو کمیته اجرایی آن بود. بیشتر جلسات در حضور شمس و اشرف دختران رضا شاه برگزار می‌شد.

رضا شاه متاثر از تغییراتی که در کشورهای همسایه ایران چون افغانستان و ترکیه صورت گرفته بود در ۱۷ دی ۱۳۱۴ زنان ایران را از داشتن حجاب منع کرد. در این روز همسر رضا شاه و دخترانشان شمس و اشرف با کلاه به دانشسرای مقدماتی رفتند. پس از آن این دستور با اجبار و خشونت پلیس اجرا شد و باعث گشت که زنان خانواده‌های سنتی تا سال‌ها از خانه خارج نشوند.

در دوره رضا شاه با وجود محدود شدن قدرت علما اصلاحات قانونی زیادی در رابطه با زنان انجام نگرفت. تنها سن قانونی ازدواج برای زنان ۱۵ و برای مردان ۱۸ سال شد و در ضمن هر ازدواجی باید رسما ثبت می‌شد. با این همه امکانات آموزشی، اشتغال و حضور در جامعه برای زنان گسترش یافت.

در سال ۱۲۸۹ شمار دانش‌آموزان دختر ۲۱۶۷ نفر بود. این تعداد در فاصله ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۵ به ۴۹ هزار نفر رسید. در سال ۱۹۳۶ دانشگاه تهران هم تاسیس شد و زنان نیز توانستند به تحصیلات عالی بپردازند.

سازمان‌های زنانی که پس از برکناری رضا شاه از قدرت شکل گرفتند بیشتر تشکیلاتی درون احزاب سیاسی بودند. برنامه‌های احزاب سمت و سوی فعالیت‌های زنان را هم تعیین می‌کرد. تشکیلات زنان حزب توده تا کودتای مرداد ۱۳۳۲ از فعال‌ترین آنان بود که پایه‌گذار آن مریم فیروز فرمانفرما بود. حزب توده در سال ۱۳۲۶ طرح اعطای حق رای زنان را در مجلس ارائه کرد، اما درخواستش بی‌پاسخ ماند.

ایران در دهه ۱۳۳۰ شاهد فعالیت‌های گسترده و پرشور زنان برای کسب حق رای و شرکت در انتخابات بود. روحانیت و در رأس آن روح الله خمینی از زنان خواسته بود که در انتخابات شرکت نکنند.

با وجود مخالفت مراجع و روحانیون دینی چون آیت‌الله خمینی و آیت‌الله فلسفی حق رای زنان یکی از اصول "انقلاب سفید" محمدرضا شاه پهلوی برای مدرنیزه کردن کشور بود. محمدرضا پهلوی در هشتم اسفند ۱۳۴۱ در سخنرانی خود اعلام کرد که زنان باید حق رای داشته باشند و این ننگ که زنان نمی‌توانند در انتخابات شرکت کنند از جامعه پاک شود. در روز ۱۲ اسفند ۱۳۴۱ طبق مصوبه دولت حق رای زنان به رسمیت شناخته شد.

مهرانگیز منوچهریان یکی از نخستین فارغ‌التحصیلان زن در رشته حقوق دانشگاه تهران‌، نخستین زن وکیل و سناتور ایرانی بود. او در تنظیم قانون حمایت از خانواده که در سال ۱۳۴۶ تصویب شد نقش مهمی داشت. این قانون از جمله طلاق و چندهمسری را منوط به اجازه دادگاه کرد.

فروغ شاعر و فیلمساز در طول ۳۲ سال عمر کوتاهش تاثیری بی‌مانند بر ادبیات ایران و نگاه به زن به عنوان موجودی دارای احساسات گذاشت. تا امروز هم برای جامعه سنتی ایران که زنان را خاموش می‌خواهد، پذیرش صداقت و جسارت او در بیان فردیت و احساسات عشقی دشوار است. از فروغ نقل شده که در نامه‌ای گفته است: «به رنج‌هایی که زنان در این مملکت می‌برند واقف هستم و نیمی از هنرم را برای تجسم دردهای آنان به کار می‌برم.»

فرخ رو پارسا‌، دختر فخرآفاق پارسا‌ فعال حقوق زنان، نخستین زنی بود که در دوران حکومت پهلوی به مقام وزارت رسید. او وزیر آموزش و پرورش در دو کابینه امیرعباس هویدا بود. او را پس از انقلاب ۵۷ به حکم دادگاه انقلاب اسلامی به ریاست صادق خلخالی به عنوان "مفسد فی الارض" اعدام کردند.

مهناز افخمی دومین زن در تاریخ معاصر ایران است که به مقام وزارت رسیده است. او در سال ۱۳۵۵ وزیر مشاور در امور زنان شد. او به مدت پنج سال دبیرکل "سازمان زنان ایران" در دوره محمدرضا شاه پهلوی بود. این سازمان در سال ۱۳۳۸ با هدف اصلی دستیابی به حق رای برای زنان تشکیل شده بود.

بسیاری از زنان و مردانی که در انقلاب بهمن ۵۷ شرکت کردند خواستار عدالت اجتماعی و آزادی‌های سیاسی بیشتر بودند. اینکه چه سرنوشتی در انتظار مملکت است برای کسی روشن نبود. ضعف حافظه تاریخی و زندگی در جامعه‌ای بدون آزادی‌های سیاسی و تمرین‌های دمکراتیک زمینه‌ساز ورود به دوره‌ای شد که در آن دستاوردهای جنبش زنان ایران را به شدت به زیر سوال بردند.

۱۵ اسفند ۱۳۵۷، کمتر از یک ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دفتر آیت الله خمینی اعلام کرد که زنان می‌توانند به کار خارج از منزل بپردازند ولی با "حجاب شرعی". دو روز بعد از این فرمان، در روز جهانی زن، زنان در مخالفت با این حکم، از دانشگاه تهران به سوی نخست‌وزیری و از آنجا به سوی کاخ دادگستری راهپیمایی کردند. این اعتراضات اما به دلیل سرکوب شدید و نیز همراهی نکردن گروه‌های سیاسی خیلی زود سرکوب شد.

هرچند به دلیل سخت‌گیری‌های شدید در مورد حجاب، عملا امکان اعتراض مستقیم و سازماندهی‌شده به آن وجود نداشت اما زنان به مرور حکومت را وادار به پذیرش نوعی از پوشش کردند که در ادبیات حکومتی از آن به عنوان "بدحجابی" یاد می‌شود. در سال‌های اخیر نمایشگاه‌های مد زنان با ارائه مدل خاصی از حجاب نیز بسیار رایج شده است.

در سال ۱۳۹۳ کمپین "آزادی‌های یواشکی" به ابتکار مسیح علی‌نژاد، روزنامه‌نگار، آغاز به کار کرد. علی‌نژاد در این کارزار از زنان در سراسر ایران خواسته تا عکس و فیلم‌های خود را از لحظه‌ای که در فضای عمومی روسری‌هایشان را برمی‌دارند در فضای اینترنت منتشر کنند.

اعتراض به حجاب اجباری اما در داخل ایران با یک حرکت نمادین شکل دیگری به خود گرفت. ویدا موحدی اولین زنی بود که در اوایل دی‌ماه امسال روسری‌اش را بر سر چوب گرفت و در خیابان انقلاب تهران بر روی یک سکو رفت. او پس از این حرکت اعتراضی دستگیر شد و به مدت یک ماه در بازداشت بود.

مریم شریعتمداری یکی دیگر از این "دختران انقلاب" است که توسط نیروی انتظامی مورد ضرب و جرح قرار گرفت و ساق پایش به شدت آسیب دید. مادر او میترا جمشیدپور نیز که برای پیگیری پرونده دخترش به بازداشتگاه وزرا رفته بود توسط ماموران زن مورد ضرب و جرح قرار گرفت و ۲۴ ساعت بازداشت شد.

هشتم مارس سال ۱۳۷۸ اولین روز زن پس از انقلاب بود که مراسم آن نه در زیر سقف خانه‌ها که در یک فضای عمومی برگزار شد. ساختمان "شهر کتاب" آن سال میزبان زنانی بود که به دعوت دو مدیر زن انتشارات روشنگران و نشر توسعه- شهلا لاهیجی و نوشین احمدی خراسانی- پس از ۲۱ سال روزشان را با مردم کوچه و بازار شریک شدند. عکس مربوط به تجمع هشت مارس در سال ۱۳۷۹ در خانه هنرمندان تهران است.

از سال ۱۳۷۸ تا سه ماهه اول سال ۱۳۸۸، فعالان حقوق زنان از هر فرصتی برای تجمع خیابانی و پس گرفتن عرصه عمومی که در حقیقت از آنها گرفته شده بود، تلاش می‌کردند؛ گاه به بهانه روز جهانی زن و گاه به مناسبت‌های دیگر.

شاید تنها تجمع زنان که بدون دخالت نیروهای امنیتی و بدون خشونت پایان گرفت، تجمع مقابل دانشگاه تهران در ۲۲ خرداد ۱۳۸۴ بود. این گردهمایی در اعتراض به قوانین تبعیض‌آمیز علیه زنان شکل گرفت. از راست به چپ، ایستاده: نوشین احمدی خراسانی و محبوبه عباسقلی‌زاده از فراخوان دهندگان تجمع و سیمین بهبهانی.

در تجمع مسالمت‌آمیز ۲۲ خرداد ۱۳۸۵ در میدان هفت تیر تهران یکی از شدیدترین برخوردها با تجمع زنان صورت گرفت.

کمپین یک میلیون امضا یکی از اولین حرکت‌های سازماندهی‌شده زنان برای برابری حقوقی پس از پایان جنگ ایران و عراق بود. هدف این کمپین که در شهریور ۱۳۸۵ اعلام موجودیت کرد، جمع آوری یک میلیون امضا برای تغییر قوانین تبعیض‌آمیز بود. جمع‌آوری امضاها با ارتباط رو در رو و خیابانی با زنان و مردان صورت می‌گرفت. سیمین بهبهانی، شاعر فقید، به نمایندگی از طرف این کمپین جایزه سیمون دوبوار فرانسه را دریافت کرد.

در کنار کمپین یک میلیون امضا، کارزارهای دیگری نیز با موضوعات متفاوت در سال‌های اوج‌گیری فعالیت‌های برابری‌خواهانه زنان به راه افتاد. یکی از آنها کمپین قانون بی سنگسار بود که هدفش حذف مجازات سنگسار از قوانین ایران بود.

از جمله کسانی که راه این کمپین‌ها را هموار کردند، حقوق‌دانانی چون شیرین عبادی و مهرانگیز کار بودند که با انتشار مقالات و با فعالیت‌هایشان قوانین تبعیض‌آمیز علیه زنان را به نقد می‌کشیدند. شیرین عبادی به همین دلیل و نیز به‌خاطر تلاش‌هایش برای تغییر قانون حضانت کودکان در سال ۲۰۰۳ ( ۱۳۸۲) جایزه صلح نوبل را دریافت کرد.

محل‌ نشر مقالات انتقادی حقوقدانانی چون شیرین عبادی، مهرانگیز کار و شادی صدر و برخی از اسلام‌شناسان چون حسن یوسفی اشکوری و محسن کدیور برای نقد قوانین تبعیض‌آمیز علیه زنان، ماهنامه زنان بود. شهلا شرکت مدیرمسئول و سردبیر "زنان" در سال ۱۳۷۱ شروع به انتشار این ماهنامه کرد. این ماهنامه در سال ۱۳۸۷ توقیف شد اما در سال ۱۳۹۴ و پس از ریاست جمهوری حسن روحانی با نام "زنان امروز" دوباره مجوز فعالیت گرفت.

فائزه هاشمی، دختر هاشمی رفسنجانی، توانست با استفاده از نفوذ سیاسی پدرش اولین "روزنامه" زنان را راه‌اندازی کند که بنا داشت به گفته خود "با نگاه زنانه و برای زنان بنویسد". سردبیر روزنامه نخست ابراهیم نبوی و سپس مسعود بهنود بود. عمر این روزنامه اما به یک سال هم نکشید و به دلیل انتشار خبری درباره فرح پهلوی توقیف شد. این روزنامه از مرداد ۱۳۷۷ تا فروردین ۱۳۷۸ منتشر می‌شد.

هرچند زنان پاسخ مشارکت گسترده‌شان در انقلاب ۵۷ را با از دست دادن حقوق خود گرفتند اما در بزرگترین حرکت اعتراضی پس از انقلاب ۵۷، "جنبش سبز" که پس از انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ صورت گرفت، هم‌دوش مردان و گاه حتی جلوتر از آنها حضور داشتند.

اگرچه زنان در مجلس شورای اسلامی از اولین دوره همیشه حضور داشتند اما تعداد آنها چندان چشمگیر نبود. این تعداد از چهار نفر در مجلس اول شروع شد و به ۱۷ نفر در مجلس کنونی رسید. مجلس دهم که انتخابات آن اسفند ۱۳۹۴ برگزار شد پرشمارترین نمایندگان زن را دارد.

ورود ۱۷ زن به دهمین مجلس شورای اسلامی را باید نتیجه تلاش‌های برابری‌خواهان در ایران دانست که نمود بارز آن کمپین تغییر چهره مردانه مجلس بود. این کارزار پیش از دهمین انتخابات مجلس شورای اسلامی تشکیل شد.

طبق قانونی نانوشته ورود زنان به استادیوم‌های ورزشی ممنوع است. زنان ایران اما با پیگیری و تلاش توانسته‌اند تا حدی این قانون را دور بزنند. به عنوان مثال برای ورزش‌هایی مثل والیبال و بسکتبال این محدودیت تقریبا برداشته شده اما ورود زنان به استادیوم فوتبال همچنان سختگیرانه ممنوع است. کمپین روسری سفید در اعتراض به این ممنوعیت شکل گرفته است.