مسئولان دولت محمود احمدی‌نژاد بیش از مدیران دولت‌های قبلی آمار حوزه‌ی نشر را به دلخواه خود تفسیر می‌کنند. در این تفسیر دو نکته برجسته است؛ یکی ارائه آماری که نادرستی آن را حتا دیگر منابع دولتی اثبات می‌کنند، دیگری نادیده گرفتن جنبه‌هایی از آمار رسمی موجود که واقعیتی متفاوت با ادعاها را نشان می‌دهد.

تحریف واقعیت و بازی با آمار

وزیر سابق ارشاد، محمد حسین صفارهرندی، زمانی ادعا کرده بو، «در دولت نهم ۲۱۸ هزار عنوان کتاب منتشر شده که بیش از تمام عنوان‌هایی است که در سی سال گذشته انتشار یافته». آمار موسسه «خانه کتاب» نشان می‌دهد تنها در ده سال قبل از دولت نهم بیش از ۲۶۰ هزار عنوان کتاب در ایران منتشر شده است.

وزیر کنونی ارشاد، محمد حسینی، هفدهم بهمن ماه در یک گفتگوی تلویزیونی گفت، اکنون شمار کتاب‌های منتشر شده ۵۵ برابر قبل از انقلاب شده. وزیر ارشاد توضیح نمی‌دهد که چرا سرانه مطالعه ایرانیان در خوش‌بینانه‌ترین آمارها تنها سه برابر شده و ۱۸ دقیقه در روز بیشتر نیست؟ در اردیبهشت همان سال ۱۳۸۷ که وزیر سابق ارشاد این آمار را ارائه کرد رئیس کتاب­خانه ملی، علی اکبر اشعری سرانه کتاب­خوانی ایرانیان را ۶ دقیقه در شبانه روز اعلام کرد و گفت حدود دو سوم این میزان نیز به مطالعه کتاب­های درسی مربوط می­شود. خبرگزاری مهر ۱۴ اسفند ۱۳۸۷ از قول حجت‌الاسلام رسول جعفریان رئیس کتاب­خانه مجلس نقل کرد «حدود 95 درصد از مردم ایران کتاب­خوان نیستند.»

کاهش کتاب‌های چاپ اول

در سال ۱۳۸۳ تعداد کتاب‌های چاپ اول نزدیک به ۲۲ هزار و کتاب‌های تجدید چاپ شده ۱۹۶۰۰ عنوان بوده‌اند. از زمان روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد این نسبت برعکس شده است. بنابر تازه‌ترین آماری که موسسه «خانه کتاب» از وضعیت نشر منتشر کرده، در نه ماهه‌ی نخست سال جاری در برابر ۱۸۸۰ کتاب چاپ اول، کتاب‌های تجدید چاپی نزدیک به بیست هزار عنوان هستند. در سال گذشته کتاب‌های چاپ اول ۲۶۱۴۵ عنوان و تجدید چاپ شده ۳۱۴۰۹ عنوان بوده‌اند.

تیراژ متوسط کتاب نیز در پنج سال گذشته مدام در حال کاهش بوده. در سال ۱۳۸۲ هر کتاب به طور متوسط در تیراژ ۴۷۰۰ نسخه منتشر شده. این تعداد در سال ۱۳۸۷ به ۳۹۶۵ و امسال به ۳۵۴۳ نسخه رسیده. تیراژ متوسط کتاب از سال ۱۳۷۳ که «خانه کتاب» ثبت اطلاعات این حوزه را آغاز کرد همواره نوسان‌هایی داشته اما روند کلی در ۱۵ سال گذشته روندی کاهشی بوده است. در سال ۱۳۷۳ تیراژ متوسط کتاب ۵۳۰۰ نسخه ثبت شده است.

کم شدن تیراژ متوسط کتاب

برخی از کارشناسان یکی از علت‌های کاهش تیراژ را افزایش شمار عنوان‌ها بیان می‌کنند. این استدلال نمی‌تواند زیاد درست باشد. در پنج سال نخست از دوره‌ی یاد شده تعداد عنوان‌ها دوبرابر شد اما تیراژ متوسط ثابت ماند و بعضا افزایش نیز یافت. از سوی دیگر آنچه در دوران پنج ساله‌ی دولت محمود احمدی‌نژاد محسوس است شتاب این روند نزولی است که در کنار کاهش کتاب‌های چاپ اول تصویری از تاثیر سیاست‌های دولت در حوزه نشر را ترسیم می‌کند.

اگر کتاب‌هایی که هر سال به کشورهای همسایه صادر می‌شود، و کتاب‌های تبلیغی و مذهبی که با بودجه‌ی دولتی در اختیار مسجدها و هیات‌های مذهبی قرار می‌گیرد در نظر گرفته شود، کاهش واقعی تیراژ متوسط آشکارتر می‌شود. صادرات کتاب از شهر قم در چهار سال دولت نهم بیش از دو برابر شده. در همان سال نخست ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد فعالیت «انتشار مسجد جمکران» که عمدتا کتاب‌هایی در مورد امام زمان منتشر می‌کند ۱۳۸۰ درصد بیشتر شده است.

وزارت ارشاد با صرف بودجه‌های هنگفت تقریبا در تمام زمینه‌ها کتاب‌هایی را با تیراژهای بالا منتشر می‌کند و بخش بزرگی از آنها را برای کتابخانه‌ها می‌خرد. اگر وجود این کتاب‌ها نیز در آمار مشخص شود وضعیت نشر کتاب توسط ناشران مستقل واقعی‌تر به چشم می‌اید. کتاب‌های ادبی که ناشران مستقل با تیراژ هزارتایی منتشر می‌کنند کم نیستند.

نظارت بر کتاب برای وحدت مسلمانان

ناظران بازار نشر معتقدند سیاست‌های فرهنگی دولت در این حوزه، بیش از آنکه به افزایش کتاب‌خوانی در سطح جامعه منجر شده باشد، در بهترین حالت به افزایش شمار کتاب‌هایی انجامیده که مسئولان «مناسب» تشخیص می‌دهند. مطبوعات، "کافه‌کتاب‌فروشی‌ها"، و جایزه‌های ادبی سه امکانی به شمار می‌روند که در سال‌های گذشته در جلب توجه و علاقه مخاطبان به اثار ادبی نقشی موثر داشتند. اکنون این کافه‌ها تعطیل، مطبوعات مستقل اغلب توقیف و جایزه‌های ادبی دوران احتضار را می‌گذرانند.

وزارت ارشاد دولت محمود احمدی‌نژاد در سال‌های اخیر نه تنها در دادن مجوز انتشار به کتاب‌های تازه بسیار کند عمل می‌کند که مجوز انتشار بسیاری از کتاب‌ها را نیز لغو کرده است. این معضل به ویژه در حوزه کتاب‌های ادبی چشمگیر است. وزارت ارشاد معتقد است در بسیاری از کتاب‌هایی که در دولت‌های قبلی مجوز نشر دریافت کرده‌اند مسائل اخلاقی و موازین شرعی رعایت نمی‌شود. محمد حسینی اخیرا گفته است «وزارت ارشاد با نظارت بر چاپ کتاب از ایجاد خدشه در وحدت میان مسلمانان جلوگیری می‌کند.»

مسجد در خدمت " بهبود شاخص‌های توسعه فرهنگی"

یکی از سیاست‌هایی که در دولت محمود احمدی‌نژاد با شدت بیشتر از قبل پی‌گیری می‌شود انجام برنامه‌هایی است که نقش محسوسی در تشویق مردم به مطالعه ندارند اما می‌توانند ظاهر شاخصه‌‌های توسعه‌ی فرهنگی را بهتر جلوه دهند. خبرگزاری کتاب ایران شانزدهم اسفند ماه ۱۳۸۸ از قول مشاور وزیر ارشاد و دبیر ستاد عالی کانون‌های فرهنگی هنری مساجد، حجت‌الاسلام حمیدرضا سلیمانی نوشت «گسترش کتابخانه‌های مساجد تا ۴ هزار و ۱۰۰ باب در سال ۸۷ و ۶ هزار و ۵۰۰ باب در سال ۸۸ از جمله اقدامات ستاد عالی در راستای بهبود شاخص‌های توسعه فرهنگی در سازمان‌های جهانی است.»

به گفته‌ی سلیمانی این ستاد با حمایت وزارت ارشاد در فاصله سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۸، مجموعا چهار میلیون کتاب عمومی و یک میلیون و سیصد هزار کتاب کمک آموزشی برای کتاب‌خانه مسجد‌ها تهیه کرده است. یکی از فعالیت‌های این ستاد برای تجهیز کتاب‌خانه‌ها چاپ و توزیع یک میلیون نسخه «تفسیر ۱۵ جلدی همراه» عنوان شده. بنابر این گزارش سلیمانی چاپ کتاب‌هایی مانند «۱۱۴ نکته از قرآن کریم پیرامون مسجد»، «شناسنامه کتابخانه‌های مساجد کشور»، «مسجد و اعتکاف»، و «پرورش نخبگان فرهنگی مساجد» را از دیگر اقدام‌های ستاد یاد شده معرفی کرده است.

کاهش فروش کتاب، ورشکستگی کتابفروشی‌ها

مشاور وزیر ارشاد در حالی از افزایش شمار کتاب‌خانه مسجدها به هفت هزار سخن می‌گوید که تعداد کل کتاب‌خانه‌های ایران که زیر پوشش «نهاد کتاب‌خانه‌های عمومی» قرار دارند به ۱۸۰۰ باب نمی‌رسد. وزارت ارشاد بودجه‌های هنگفتی صرف برنامه‌هایی چون راه‌اندازی کتاب‌خانه و کلاس‌های قرآن خوانی در مسجد‌ها کرده است. ظاهرا فقط تهیه کتاب‌های موجود در مسجدها در دو سال گذشته نزدیک به ۲۰ میلیارد تومان هزینه در بر داشته. در همین حال خبرگزاری کتاب، ۱۶ اسفند به نقل از مدیر کل تامین منابع نهاد کتابخانه‌ها، گزارش می‌دهد این نهاد برای تجهیز کلیه‌ی کتاب‌خانه‌های عمومی سراسر کشور در سال جاری ۱۵ میلیارد تومان کتاب به ناشران سفارش داده و ۶ میلیارد تومان به آنها بدهکار است.

بسیاری از کتاب‌فروشی‌های غیردولتی می‌گویند میزان فروش کتاب در سال جاری به شکل محسوسی کاهش داشته است. ابوالحسن مختاباد کارشناس مسائل نشر، ۱۶ اسفند، در گفتگو با سایت خبری افتاب گفت «در سال ۸۸ فروش کتاب ۲۵ تا ۵۰ درصد نسبت به سال قبل کاهش داشته است.» او با توجه به طرح هدفمند کردن یارانه‌ها پیش بینی می‌کند « قیمت کتاب در سال آینده میان ۳۰ تا ۷۰ درصد افزایش خواهد یافت و به همین دلیل میزان فروش نیز نسبت به سال ۸۸ دوره رکود خود را با شدت بیشتری تجربه خواهد کرد.»

کم‌رونقی بازار کتاب در سال‌های اخیر، و رقابت وزارت ارشاد با کتاب‌فروشان با برگزاری نمایشگاه‌های استانی، بسیاری از کتاب‌فروشی‌های کوچک را به ورشکستگی کشانده است. سعید جلالی،‌رئیس اتحادیه ناشران و کتاب­فروشان تبریز سی و یکم تیرماه ۱۳۸۷ در نشست سراسری این صنف در تهران گفته است، تبریز در سال ۱۳۳۵ دارای ۳۳ کتاب­فروشی بوده و اکنون با گذشت چهل سال این تعداد به ۲۷ کتاب­فروشی کاهش یافته. مطابق آمار وزارت ارشاد در سراسر ایران حدود سه هزار کتاب‌فروشی وجود دارد که بیش از هفتاد درصد آنها در تهران هستند. با این آمار عجیب نیست که در برخی از شهر‌ها حتا یک کتابفروشی نیز وجود نداشته باشد.

نویسنده: بهزاد کشمیری‌پور

تحریریه: رضا نیکجو