سنی‌های عراق در انتخاب میان داعش و شبه‌نظامیان شیعی
۱۳۹۴ اردیبهشت ۲۹, سه‌شنبه
دولت عراق با کمک نیروهای کرد و شبه‌نظامیان شیعه عراق موفق شد تکریت را از چنگ نیروهای دولت اسلامی در آورد. شهری که البته بعد از آن خالی از سکنه ماند و ساکنانش همچنان آواره ماندند. اما تسلط بر رمادی و تصرف انبوهی مهمات و سلاح‌های سنگین، نشان داد که توانایی‌های رزمی گروه موسوم به "دولت اسلامی" در بسیاری مناطق از ارتش منظم عراق بیشتر است.
به گفته تحلیلگران با ادامه توازن قوای فعلی در عراق، احتمال برقراری حداقلی از ثبات و امنیت در چشمانداز نزدیک متصور نیست.
گفت‌وگو با حمدی ملک، تحلیلگر مسایل عراق
دویچه وله: چرا ارتش عراق یک سال و اندی بعد از عقب‌نشینی از موصل، حال رمادی را هم از دست میدهد؟ آیا این به ضعف دولت عراق و اختلافات داخلیاش مربوط میشود، یا به قدرت واقعی "داعش" و حمایت بخشهایی از مردم سنی عراق از این نیرو؟
حمدی ملک: اول باید این نکته را ذکر کنم که نیروهای عراقی در موارد زیادی موفق بوده و مناطق مهمی را از داعش پس گرفته‌اند. در جنوب بغداد منطقه بسیار حساسی بهنام "جرف الصخر" از دست "داعش" آزاد شده است. کل استان دیاله که همجوار با ایران است آزاد شده. همچنین استان صلاحالدین و مرکز آن تکریت نیز آزاد شد. پس پیروزیهایی بوده؛ اما چرا بعد از یکسال و اندی که داعش توانست موصل و مناطق دیگر را بگیرد، همچنان موفق میشود که شهر مهم رمادی را در غرب بغداد به تصرف درآورد؟
من فکر میکنم که اختلافات سیاسی که در کل صحنه سیاسی عراق وجود دارد، این فرصت را به داعش داده که بتواند تحرک خودش را حفظ کند. هنوز یک عزم یکپارچه وجود ندارد. درست است که همه گروههای سیاسی سنی و شیعه و کرد در پارلمان و در صحنه سیاسی "داعش" را محکوم میکنند و آن را گروه تروریستی میخوانند، اما نگرانیهای آنها پس از داعش است. انگار که همه به این نتیجه رسیدهاند که "داعش" بالاخره از صحنه خارج میشود. اما پس از اینکه داعش از کشور عراق خارج شد چه خواهد شد؟ مناطق سنی را در حقیقت چه کسانی آزاد خواهند کرد و پس از اینکه آزاد کردند، آیا آنجا خواهند ماند، تاثیرگذار خواهند بود یا نه؟
این اختلافات باعث شده که ما این پیشرفت را از طرف داعش ببینیم. بعد از اینکه حشد شعبی، عمدتا نیروهای مردمی شیعه، گروههای مسلح شیعه در مناطق مختلف بسیار موفق عمل کردند اما میبینیم که گروههای سنی با حضور "حشد شعبی" به دلیل همین ترسهایی که گفتم، در همین رمادی و استان انبار مخالفت میکنند. نگرانیها و اختلافاتی که در مورد حشد شعبی وجود دارد، با اینکه سابقهی موفقیتآمیز داشته، اجازه داده نمیشود که در صحنه حضور پیدا کند و وارد انبار بشود. البته الان صحبتهایی هست که این نیروها وارد شوند، ولی منظورم قبل از سقوط رمادی است. اینگونه اختلافات طبیعتا باعث شده که عراق نتواند کل نیروهای خودش را بسیج کند و بهطور موفقیتآمیز با داعش مبارزه بکند.
این اختلافاتی که به آن اشاره کردید همچنان ادامه دارد و در چشمانداز خیلی نزدیک هم بهنظر نمیآید که قابل حل باشد. این باعث نمیشود که داعش بتواند بعد از این باز هم پیروزیهای بیشتری به دست آورد؟
اگر این اختلافات به این شکل ادامه پیدا کند، طبیعتا ما شاهد پیروزیهای بیشتری برای داعش خواهیم بود. اما این را باید در نظر بگیریم که داعش یک خطر واقعی هست برای تمام گروههای حاضر در صحنه عراق. سنی، شیعه و کرد و گروهای مختلف دیگر. و آنجا که حس بکنند واقعا داعش دارد کل پروسه سیاسی را بهخطر میاندازد، از جمله مثلا با اشغال بغداد، آنجا طبیعتا تا حدودی این اختلافات را کنار خواهند گذاشت. همچنانکه دیدیم که با حضور "حشد شعبی" یا گروههای شبه‌نظامی شیعه در انبار مخالفت شدیدی بود، ولی الان مجلس استانی استان انبار و همچنین سیاستمدارانی از استان انبار و شیوخ عشایر در آنجا خواستار حضور حشد شعبی شدند و دو روز پیش نخستوزیر عراق برای اولین بار اجازه داد که حشد شعبی وارد شود و الان صحبتهایی هست که این نیروهای شبه نظامی به سمت انبار میروند. این نشان میدهد آن جا که خطر وجودی برای کل پروسه سیاسی در عراق باشد، آن وقت مقداری اختلافها کنار گذاشته میشود، حتی اگر این اختلافها به شکل موقت باشد.
خود بغداد الان تا چه اندازه در خطر است؟
در مورد بغداد همین را باید بگویم که بغداد یک شهر مختلط است. به این معنا که یک شهر شیعهنشین وهمچنین شهر سنینشین است. ولی خطر در اطراف این شهر است. ازجمله به سمت استان انبار که قسمتهای مهمی از آن در دست داعش است، ازجمله شهر فلوجه که بسیار نزدیک است و بهعنوان نمونه مثل ابوغریب در غرب بغداد که در اطراف آن هم رودخانه وجود دارد و همچنین باغهای زیادی که اجازه میدهد گروههای جهادی و تروریستی حرکت بکنند.
گروهی از مردم در این منطقه از سالهای گذشته با گروههای جهادی همکاری کردهاند و این خطر در این گونه مناطق وجود دارد که با ورود گروههایی مثل داعش برخی از مردم آن منطقه آماده باشند تا به اصطلاح به پا خیزند و با داعش همراهی کنند. این اتفاق دقیقا در موصل، در تکریت و در جاهای دیگر در ژوئن سال گذشته روی داده. اگرچه الآن نیروهای بسیار زیادی در داخل بغداد و از نیروهای ارتش و پلیس و حشد شعبی در اطراف بغداد مستقر هستند، ولی با وجود این این ترس وجود دارد. بهخصوص پس از پیروزیهایی که داعش در مرزهای غربی بغداد به آن رسیده است.
ایران چقدر در خطر است اگر داعش تا آن اندازه بتواند پیشروی کند؟
داعش از مناطق نزدیک به ایران بهخصوص از استان دیاله که بسیار نزدیک بود و شهرهای جلاالله و سعدیه که شهرهای بسیار نزدیکی هستند به مرزهای ایران، دور رانده شد. زمانی حتی شهر خانقین تهدید شد که کلا مرز است. یعنی فاصلهای وجود ندارد بین خانقین تا قصر شیرین در ایران. ولی در حال حاضر خطر از مرزهای ایران دور شده ولی اگر بغداد سقوط کند، این خطر وجود دارد. در آن حالت طبیعتا با توجه به این که استان دیاله چسبیده است به بغداد و با توجه به اینکه بخشی از مردم در آن مناطق با داعش همراهی میکنند، در نتیجه باز احتمال دارد که استان دیاله به دست داعش بیافتد و آن وقت در مرز ایران داعش میتواند پایگاهی داشته باشد.
کمکهایی که ایران میکند تا چه اندازه میتواند واقعا ایجاد حساسیت بکند یا به تفرقه بیشتری دامن بزند و به سوق دادن گروههایی از مردم یا قبایل به سمت داعش کمک کند؟
این اتفاق افتاده. همین الان هم اگر شما ویدیوها و پیامهای داعش را ببینید، با مهارت تمام دارد استفاده میکند از حضور نیروهای ایرانی و بهخصوص سردار قاسم سلیمانی رئیس سپاه قدس در عراق و این پیغام را به مردم سنی میرساند، که ایران در جنگ با ایران هستند و ایران قصد دارد عراق را ببلعد و قصد دارد سنیها را محو کند. یعنی کلا عراق را شیعه بکند. این چیزیست که داعش دارد تبلیغ میکند و تا حدودی هم بالاخره این خطاب و این گفتمان برای ایجاد ترس و وحشت در میان سنیها موفق بوده. ولی این را باید در نظر بگیریم که داعش به سنیها بسیار آسیب زد. بیشترین کسانی که در عراق امروز از داعش آسیب دیدهاند خود سنیها هستند نه کردها، نه شیعهها. میلیونها سنی امروز آواره هستند در مناطق مختلف عراق و خارج از عراق. دهها شهر و صدها روستای سنی خالی از سکنه شده و منطقه جنگی شده. کسب و کار مردم طبیعتا تعطیل شده. بسیاری کشته، زخمی و مجروح شدهاند. واقعا مردم سنی خیلی از داعش آسیب دیدهاند و این مسئله از آن طرف یک عکسالعملی را نشان داده. اینکه داعش تنها برای ما بدبختی و بیچارگی آورده. اگرچه این عکسالعمل طبیعتا در میان برخی سنیهاست، اما برخیها این را نتیجه حضور ایران میدانند، نتیجه تبعات (حضور) به قول خودشان "امپریالیسم جهانی و آمریکا" میدانند. با وجود این واقعا داعش الان بهعنوان یک نیروی تخریبگر در مناطق سنی از طرف بسیاری از مردم سنی شناخته میشود.
فکر میکنید که حل مسئله عراق تا چه اندازه به حل مناقشات بین ایران و عربستان بستگی داشته باشد؟
این صحبت البته در صحنه سیاسی وجود دارد، در محافل آکادمیک هم وجود دارد. اما حضور گسترده داعش قدری پیچیده شده است. بهخصوص که داعش به شکل علنی عربستان سعودی و حکام عربستان سعودی را مورد حمله قرار میدهد. آقای ابوبکر بغدادی رهبر داعش در آخرین پیغام صوتی خودش به شکل مستقیم بارها به حکام عربستان یعنی آل سعود حمله کرد. چندین بار در پیغام ۳۴ دقیقه‌ای خودش آنها را خائن نامید. حتی به شکل توهینآمیز بهجای استفاده از لفظ آل سعود آنها را "آل سلول" نامید که در عربی یک لفظ توهینآمیز است. نتیجتا خیلی به نفع عربستان نیست که داعش واقعا تقویت شود و گسترش پیدا کند و تا مرزهای عربستان بیآید یا در داخل عربستان بتواند حرکاتی را انجام دهد.
حکام دیگر خلیج فارس، کشورهای دیگر خلیج فارس هم این ترس را دارند. اما بهنظر میرسد که اگر داعش به شکلی که الان حضور دارد، یعنی مقداری کنترل بشود و نتواند خیلی سریع گسترش پیدا بکند و به مناطق نزدیک به عربستان برسد، خیلی هم عربستانیها ناراضی نیستند که بهعنوان یک برگه فشار بر روی حکومت عمدتا شیعه نزدیک به ایران به بغداد فشار بیآورند و طبیعتا از طریق آن به ایران. بنابرین توافق و نزدیکی با ایران شاید کمک کند. با توجه به اینکه ما میدانیم که قسمتی از درآمد گروههای جهادی از جمله داعش از تجار و شیوخ و شخصیتهای مختلف از خلیج فارس و از کشورهای حاشیه جنوب خلیج فارس است. حالا آیا این با آگاهی دولتهاست یا نه این بحث دیگریست و آیا اینکه دولتها چشم میپوشند از این کمکها آن هم بحث دیگریست. ولی بههرحال میتواند نزدیکی ایران به عربستان تا حدودی جلو این کمکها را بگیرد.
در مجموع چشمانداز آتی عراق را چگونه میبینید؟ عراق ممکن است فرو بپاشد یا ممکن است به سه قسمت تقسیم شود یا اینکه واقعا بتواند یک زمانی دو مرتبه به ثبات و یکپارچگی برسد؟
من فکر میکنم هر دو گزینهای که شما به آن اشاره کردید در این برهه بعید است. نه عراق به این راحتی و به این زودی به ثبات خواهد رسید با توجه به تمام مسائلی که ذکر شد و مسائل دیگری که وقت اجازه نمیدهد ذکر کنیم، و نه لزوما این کشور تقسیم به سه قسمت بشود. تقسیم شدن عراق به سه قسمت یک پروسه بسیار پیچیدهای است. منظور من از تقسیم شدن به این معناست که سه کشور از دل عراق بیرون بیآید. البته اکنون عملا تقسیم شده. عملا همین وضعیتی که از ۱۲ سال پیش ما شاهد بودیم، یک وضعیت بههمریختگی و عدم ثبات را در عراق خواهیم دید. بهخاطر اینکه جدا شدن مناطق سنینشین از مناطق شیعهنشین بسیار سخت است. به دلیل اینکه این مناطق باهم تداخل دارند. مردم شیعه و سنی در عراق باهم زندگی میکنند. شهر بغداد یک شهر کاملا مختلط است. میلیونها سنی در کنار میلیونها شیعه زندگی میکنند. نتیجتا از لحاظ عملی اصلا این کار امکانپذیر نیست، حتی اگر نیروهای بینالمللی و سازمان ملل و کشورهای منطقه اصلا اجازه بدهند و راضی شوند که آن هم بحث دیگریست. نتیجتا به نظر میرسد که تقسیم شدن بهخصوص در مناطق سنی و شیعه بسیار سخت خواهد بود. حالا کردستان قصه جدایی دارد. ولی این وضعیت بیثباتی و جنگ را در عراق متاسفانه در آینده نزدیک حداقل و اگر نه در میانمدت ما شاهد خواهیم بود.
چه قدر این شانس وجود دارد که رمادی از چنگ داعش بیرون بیاید و در آن صورت آیا مانند تکریت شهر اشباح نخواهد شد؟
این بستگی دارد که چقدر حشد الشعبی (بسیج مردمی) این توانایی را داشته باشد که هم مناطقی را که قبلا آزاد کرده است با موفقیت نگه دارد و چقدر بتواند به استان وسیع انبار نیرو بفرستد. ولی آن چیزی که مسلم هست، انگار که هیچ نیرویی جز "حشد الشعبی" با کمک نیروهای دیگر البته، نخواهد توانست رمادی را در این برهه آزاد کند. این که رمادی تبدیل به شهر اشباح بشود، بعید نیست. با توجه به این که اکثر مناطق عرب سنی را که کردها و شیعهها فتح کردند، اجازه ندادند که مردم برگردند به دلیل این که می‌ترسند با مردم، نفرات داعش هم برگردند. اگرچه به شکل رسمی می‌گویند که به دلیل وجود مین و مشکلات دیگر اجازه برگشت مردم را نمی‌دهند، ولی به نظر میرسد که منتظر هستند داعش کلا از کشور خارج بشود تا آن‌وقت بتوانند به مردم اجازه بازگشت بدهند که این هم حداقل ماه‌ها طول خواهد کشید.
و این به نارضایتی مردم از حشد الشعبی دامن نمی‌زند؟
همین الان هم نارضایتی‌هایی وجود دارد از " حشد الشعبی" که اجازه نمیدهد مردم به زادوبوم خود برگردند. مردم می‌خواهند به خانه و زندگی‌شان برگردند. مردم در سرما و گرما آواره هستند و این عکسالعمل ایجاد میکند ولی از آن طرف هم در مقابل حشد شعبی نیروی داعش هست که خیلی ازمردم عراق دل خوشی از آن ندارند.