یک کارشناس شرکت‌کننده در نخستین کنگره تخصصی صلح سبز می‌گوید، سدسازی بی‌رویه مهم‌ترین عامل شرایط بحرانی تالاب‌ها و دریاچه‌های ایران است. وزیر نیرو چندی پیش گفته بود سدسازی در ایران به حد اشباع رسیده است.
عکس: Irna
تبلیغات
با بحرانی‌تر شدن وضعیت بسیاری از تالاب‌ها و رودخانه‌های ایران بحث درباره نقش سوءمدیریت و سیاست‌های نادرست دولت در این بحران نیز افزایش می‌یابد.
بسیاری از کارشناسان معتقدند مصرف بی‌رویه و هدر دادن آب توسط شهروندان گرچه در تشدید بحران کم آبی نقش مهمی دارد، اما نمی‌توان سهم نهادها و دستگاه‌های حکومتی در حوزه‌های مختلف را نادیده گرفت.
یکی از این حوزه‌ها سدسازی‌های گسترده‌ای است که بسیاری از صاحب‌نظران و حتا برخی از مدیران ارشد دولتی آن را بی‌رویه و غیراصولی ارزیابی می‌کنند.
در نخستین کنگره تخصصی صلح سبز با موضوع "دکترین جهان بدون خشونت از راه آشتی با طبیعت" که عصر یکشنبه، ۳۰ شهریور در تهران برگزار شد، فاطمه ظفرنژاد سدسازی بی‌رویه در ایران را مهم‌ترین علت خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور اعلام کرد.
سدسازی و دریاچه ارومیه
به گزارش خبرگزاری دولتی ایرنا این کارشناس و پژوهشگر آب و توسعه پایدار می‌گوید، امروزه حوضه‌های آبی مهم کشور مانند تالاب‌های ارومیه، بختگان، گاوخونی، پریشان و دیگر حوضه‌ها در شرایط بحرانی قرار دارند و علت به وجود آمدن چنین وضعیتی تامین نشدن حق‌آبه آنها است.
به گفته‌ی ظفرنژاد برای حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۱۰۴ سد تعریف شده بود که از این تعداد ۵۶ سد در دست بهره‌برداری است و حق‌آبه مورد نیاز دریاچه در پشت این سدها ذخیره می‌شود.
استان‌های اطراف دریاچه ارومیه به لحاظ تراکم سدسازی از مناطق پیشتاز ایران محسوب می‌شوند. شرکت‌های آب منطقه‌ای در این استان‌ها در مجموع ۲۳۵ سد در دست مطالعه، اجرا یا بهره‌برداری دارند.
بر اساس آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران در حال حاضر ۱۰۶ سد در این سه استان به بهره‌برداری رسیده‌اند. این وضعیت به تناسب شمار آبریزهای دیگر تالاب‌ها و دریاچه‌ها در مناطق مختلف متفاوت است.
ظفرنژاد با اشاره به وجود ۸۲ سد در حوضه آبریز تالاب انزلی خاطرنشان کرد که این امر موجب شده ارتفاع کنونی آب در این تالاب یک تا دو متر کاهش یابد.
این کارشناس آب و توسعه پایدار در ادامه گفت: «همچنین حدود ۶ سد در حوزه آبریز تالاب گاوخونی احداث شد که این مسئله خشک شدن تالاب را به دنبال داشت، و روی حوضه آبریز تالاب بختگان نیز سه سد احداث شد که بیش از یک میلیارد متر مکعب حق‌آبه این تالاب را در خود ذخیره کرده است.»
یکی دیگر از قربانیان سدسازی‌های بی‌رویه رودخانه کارون است که زمانی تنها رودخانه قابل کشتی‌رانی ایران محسوب می‌شد و اکنون با احداث ۲۴ سد در مسیر آبریزهای آن در شرایط بحرانی قرار دارد.
مطابق آمار رسمی اکنون در ایران از ۶۴۷ سد بهره‌برداری می‌شود و احداث ۶۸۳ سد دیگر در دست مطالعه یا اجراست.
حجم آب ذخیره شده در پشت مهم‌ترین سدهای ایران به دلیل خسک‌سالی‌های پیاپی و برداشت بیش از حد به حدود ۳۰ درصد کاهش یافته و آب قابل برداشت در برخی از سدها تقریبا رو به اتمام است.
خشک شدن دو سد مهم تهران
مهم‌ترین سدهایی که برداشت از آن به سرعت کاهش می‌یابد دو سد لار و لتیان، به عنوان تامین‌کنندگان اصلی آب پایتخت هستند. اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور روز گذشته هشدار داد که این دو سد برای چند روز بیشتر آب ندارند.
یکی از پیامدهای سیاستگذاریهای نادرست، کوتاهی و غفلت مسئولان در بهینه‌سازی مصرف آب در فعالیت‌های کشاورزی است.
به گزارش "خبرآنلاین"، ۹۲ درصد منابع آب در ایران صرف فعالیت‌های کشاورزی می‌شود که بازدهی آن حدود ۳۶ درصد برآورده شده است.
وزیر نیرو، حمید چیت‌چیان اسفند ماه گذشته با اشاره به این که حجم مخزن سدهای ایران یک و نیم برابر موجودی آب رودخانه‌های کشور است تاکید کرده بود که ظرفیت سدسازی اشباع شده و باید مدیریت منابع را جایگزین آن کرد.
از سوی دیگر ایران یکی از مناطق خشک و کم‌آب جهان محسوب می‌شود که با رشد جمعیت سرانه آب تجدیدشونده آن به ازای هر نفر رو به کاهش رفته است.
در سال ۱۳۰۰ خورشیدی که جمعیت ایران حدود ده میلیون نفر بود سرانه آب در کشور به ۱۳ هزار متر مکعب می‌رسید و این میزان با جمعیت نزدیک به ۷۸ میلیونی کنونی ۱۵۵۰ مترمکعب به ازای هر شهروند برآورد می‌شود.
وزیر نیرو با توجه به این آمار گفته است: «هر کشوری در دنیا که کمتر از ۶ هزار و ۷۰۰ مترمکعب آب به ازای هر نفر داشته باشد، در بحران آب قرار دارد و ما باید این واقعیت را به مردم بگوییم تا چاره‌اندیشی شود و ما را همراهی کنند.»
به‌رغم این، رهبر جمهوری اسلامی علی خامنه‌ای خرداد ماه امسال برای افزایش جمعیت یک ابلاغیه‌ی ۱۴ ماده‌ای صادر کرد که بند نخست آن فرمانی برای افزایش میزان باروری است.
فاطمه ظفرنژاد در کنگره صلح سبز با تاکید بر ضرورت تغییر نگاه مسئولان و دست‌اندرکاران بخش مدیریت آب گفت: «مهم‌ترین راهکار تغییر سامانه دانش و بازبینی اساسی در سیاستگذاریهای کلان کشور است و باید برنامه‌ریزی‌ها براساس شرایط اکولوژیک منطقه و بوم شناختی آن تدوین شود.»
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
منابع آبی ایران از ۴۰۰ به ۲۰۰ میلیارد متر مکعب رسیده است. خشک‌سالی و کاهش بارش تنها یک سوی سکه بحران آب در ایران است. جنون سدسازی، عدم بهینه سازی زیرساختارها و فرهنگ سازی بحران آب را تشدید کرده‌اند.
عکس: ISNA
بحران آب
به گفته علی‌رضا دائمی، سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نيرو، "منابع آبی از ۴۰۰ به ۲۰۰ ميليارد مترمكعب رسيده كه تنها ۹۲ ميليارد مترمكعب به جريان سطحی تبدیل شده و ۳۸ ميليارد مترمكعب به سفره‌های زيرزمينی نفوذ می‌کند".
عکس: Mehr
خشک‌سالی
سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نيرو با اشاره به خشک‌سالی‌های چند سال گذشته می‌گوید: «سه چهارم كشور در ناحيه كاملا خشک قرار دارد و بارش‌هایی بين ۵۰ تا ۱۰۰ ميليمتر را تجربه می‌كند كه بخش مهمی از شهرنشينی و معادن در اين مناطق قرار دارند.»
عکس: Mehr
ساده‌ترین راه، بهترین راه نیست
در سال‌های گذشته برای مدیریت نیاز روزافزون آب، ساده‌ترین راه یعنی سد سازی را انتخاب کردند. برابر اطلاعات منتشر شده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران (وابسته به وزارت نیرو)، تا کنون در ایران ۵۹۰ سد به بهره‌برداری رسیده، ۱۳۵ سد دیگر در دست ساخت و ۵۴۶ سد نیز در دست مطالعه هستند که در صورت اتمام ساخت تمام سدها، تعداد کل سدهای کشور به یک هزار و ۲۷۱ سد خواهد رسید.
عکس: FARS
نقش رودخانه‌ها در اکوسیستم
رودخانه‌ها نقش بسیار مهمی در اکوسیستم دارند. وقتی بر روی رودی پرآب سدی ساخته می‌شود، حوزه پایین دستی آن سد به طور حتم با مشکل کم آبی روبرو می‌شود و اکوسیستم آن منطقه به مرور زمان تغییر می‌کند. علاوه بر این، یکی از منابع مهم تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی نیز رودخانه‌ها هستند که با بستن سد، جلوی روند تغذیه سفره‌های آبی گرفته می‌شود.
عکس: Jamejam
تعادل برهم می‌خورد
در سال‌های گذشته افزایش مصرف آب به دلیل رشد چشمگیر شهرها و استفاده زیاد از آب در صنایع و در کشاورزی بوده است. شیوه‌های ناصحیح آبیاری باعث شده که مصارف کشاورزی بخش عمده مصرف آب را در ایران تشکیل دهد. تامین این آب با "جنون سدسازی" بر روی رودخانه‌ها باعث برهم خوردن رابطه متعادل حق آب طبیعت و حق آب انسان شد.
عکس: Mehr
حق آب طبیعت
به گفته معاون آب و آبفای وزارت نیرو، در حال حاضر۳۸ ميليارد مترمكعب آب به سفره‌های زيرزمينی نفوذ می‌کند. این میزان آب برای حفظ رطوبت خاک دشت‌های ایران کافی نیست و با ادامه این روند دشت‌های وسیعی بر اثر خشک‌سالی غیر قابل استفاده خواهند شد.
عکس: Mehr
کاهش میزان آب خروجی سدها
میزان حجم آب خروجی از سدهای ایران از ابتدای سال آبی جاری (مهرماه ۹۱) تاكنون ۱۷ ميليارد و ۴۰۰ ميليون مترمکعب گزارش شده است که در مقایسه با سال آبی گذشته ۱۲ درصد کاهش نشان می‌دهد. طبق آمار رسمی "میزان آب خروجی از سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، ۱۹ ميليارد و ۸۰۰ ميليون مترمکعب بوده است".
عکس: IRNA
نبرد بر سر آب
درحالی که آب خروجی از سدها کاهش یافته است، کشاورزان ناچارند با حفر چاه‌های عمیق به صورت مجاز یا غیر مجاز آب مورد نیاز خود را از سفره‌های زیر زمینی تامین کنند. این اقدام در دشت‌های اطراف دریاچه ارومیه روند خشک شدن آن را تسریع کرد. نبرد بر سر آب بین استان‌های اصفهان و یزد شکل دیگری به خود گرفت.
عکس: MEHR
حجم دینامیک، حجم استاتیک
حجم ديناميک به آب قابل برداشت و حجم استاتیک به آبی گفته می‌شود که نباید برداشت شود، زیرا برداشت آن فرونشست‌های زمين و فروچاله‌ها را ايجاد می‌كند. با کاهش حجم دینامیک آب، در سال‌های گذشته بر حجم برداشت از آب‌های سفره‌های زیر زمینی افزوده شده و اين اقدام اكنون در جنوب تهران و در استان‌های يزد، كرمان، اصفهان وهمدان باعث نشست زمین شده‌است.
عکس: MEHR
نتایج بهره‌برداری از سفره‌های زیرزمینی
خشک شدن چشمه‌ها و قنوات، شور شدن منابع آب زیر زمینی، نشست زمین، خسارت به تاسیسات زیر بنایی، تبدیل زمین‌های کشاورزی به بیابان، خالی شدن مناطق روستایی و مهاجرت کشاورزان به شهرهای بزرگ از پیامدهای پایین آمدن سطح آب‌های زیر زمینی یا تخریب سفره‌های آب زیر زمینی است. اکنون برای نمونه از ۱۳ دشت استان همدان وضعیت دو دشت کبودرآهنگ و خماجین بحرانی اعلام شده و ۱۰ دشت دارای وضع ممنوعیت حفاری هستند.
عکس: Mehr
آب برگشتی
به گفته معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، ۲۹ میلیارد متر مکعب آب برگشتی وجود دارد که "تلاش شده" در قالب توسعه پایدار استفاده شود. این در حالی است که سیستم شهرسازی ایران به گونه‌ای است که آب مصرفی منازل در سیستم بازیافت فاضلاب یا اگو قرار نمی‌گیرد، بلکه به درون چاه‌ها در منازل مسکونی روانه می‌شود.
عکس: MEHR
آبی که به هدر می‌رود
در حالی که به گفته معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، "سه چهارم ایران در ناحیه کاملا خشک قرار دارد و بارش‌ها به ۷۵ درصد بارش‌های نرمال کاهش یافته است"، با این حال کوچکترین بارندگی اوضاع شهرهای ایران را آشفته می‌کند. از سوی دیگر نبود زیرساختارها باعث شده آب حاصل از همین بارش نیز به هدر برود.
عکس: MEHR
انگار نمی‌دانند
هرچند ۷۵ درصد کل زمین را آب پوشانده است، اما تنها ۳ درصد از کل آب‌های موجود بر روی کره زمین آب شیرین است. هر میزان از آلودگی این آب به معنی تشدید "بحران آب" است.
عکس: MEHR
عدم فرهنگ سازی
بحث اسراف در مصرف آب و عدم فرهنگ‌سازی برای شهروندان در مصرف آب زمانی بالا می‌گیرد که شیرهای آب خشک می‌شوند.
عکس: IRNA
بهای واقعی آب
طبق آمارهای رسمی،در ایران " ۹۹ درصد به آب شهری و ۸۶ درصد به آب روستايی دسترسی دارند". منابع رسمی قيمت تمام شده آب شرب را هم اكنون (به قيمت سال ۹۰) حدود ۵۹۰ تومان و قيمت تمام شده آب كشاورزی را مترمكعبی۸۰ تومان اعلام کرده‌اند. باید بدانیم که "بهای واقعی" آب بسیار با ارزش‌تر از ارزش هر پولی است.
