بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه سرانجام در صبح روز یکشنبه هشتم دسامبر سال ۲۰۲۴ میدان را به مخالفانش باخت و رژیمش سرنگون شد. در همین روز گروه اسلام‌گرای "هیئت تحریر الشام" اولین بیانیه خود را منتشر کرد: «خطاب به آوارگان [سوری] در سراسر جهان؛ سوریه آزاد منتظر شماست.»

همزمان تصاویر منتشره در شبکه‌های اجتماعی نیز آزادی زندانیان چندین زندان رژیم، از جمله زندان معروف صیدنایا در شمال دمشق را نشان دادند، زندان مخوفی که در آن هزاران مخالف رژیم شکنجه و کشته شده‌اند.

اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه‌ وله

اسلام‌گرایان معتدل؟

اما سوریه تا چه اندازه آزاد خواهد بود؟ ارزیابی‌ها در مورد آینده سوریه متفاوت است. بیشتر نگاه‌ها متوجه ابو محمد الجولانی، رهبر گروه اسلام‌گرای هیئت تحریر الشام است که اکنون کنترل اکثریت نقاط سوریه را در دست دارد.

به گفته آندره بانک، کارشناس مسایل سوریه از موسسه مطالعات جهانی و منطقه‌ای هامبورگ (GIGA)، الجولانی سال‌ها پیش از القاعده جدا شده و مخالف گروه جهادگرای داعش است. این یعنی او در پی یک مأموریت ضدغربی نیست، بلکه تمرکز خود را بر سوریه گذاشته است.

این احتمال وجود دارد که او به دنبال ایجاد یک نظم سلفی در سوریه باشد. الجولانی خود نیز نشانه‌هایی از اعتدال نشان داده است و در جریان حمله به حلب خواستار محافظت از مسیحیان و اقلیت‌ها شده است.

جیمز دورسی از موسسه خاورمیانه در واشنگتن معتقد است که عدم خشونت علیه اقلیت‌ها که تا کنون به وقوع پیوسته "نشانه امیدوارکننده‌ای" است.

اما نظر آندریاس راینکه، سفیر سابق آلمان در دمشق متفاوت است. او کمی بدبین‌تر است و نگرانی‌هایی در مورد آینده اقلیت‌های مسیحی و کردی در سوریه دارد. راینکه به "آژانس خبری کاتولیک" گفته است که هیئت تحریر الشام هنوز به ایدئولوژی القاعده وابسته است و این می‌تواند تهدیدی برای این اقلیت‌ها باشد.

نقش ارتش ملی سوریه

در کنار هیئت تحریر الشام گروه‌های دیگری نیز می‌توانند در آینده سوریه تاثیرگذار باشند، از جمله "ارتش ملی سوریه" که به هیئت تحریر الشام پیوسته است. این گروه که پیشتر با نام "ارتش آزاد سوریه " شناخته می‌شد، پس از آغاز اعتراضات در سال ۲۰۱۱ علیه اسد جنگیده است. این گروه ارتباط نزدیکی با ترکیه دارد و به‌طور مکرر به نقض حقوق بشر متهم شده است.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

"ارتش ملی سوریه" به طور مکرر به شکنجه کردها متهم شده است. اما عمر اوزکیزیلچیک، کارشناس مسایل سوریه از اندیشکده شورای آتلانتیک معتقد است که در درون این گروه مکانیزم‌هایی نیز وجود دارد که می‌تواند از ارتکاب چنین جنایاتی جلوگیری کند.

او به "میدل ایست ‌آی" می‌گوید، این بستگی دارد به این که کدام نیروها در درون این گروه به قدرت برسند و رابطه آنها با هیئت تحریر الشام، که به عنوان رقیب محسوب می‌شود، چگونه رقم بخورد. این مسأله می‌تواند تأثیر زیادی بر تحولات آینده سوریه داشته باشد.

در این میان، گروه‌های مخالف اسد در جنوب سوریه نیز نقش ایفا می‌کنند. مخر‌ج مشترک این گروه‌ها با هیئت تحریر الشام تنها مخالفت با بشار اسد، دیکتاتور ساقط‌شده است، اما از نظر ایدئولوژیک این گروه‌ها که عمدتاً سکولار هستند، تفاوت‌های زیادی با اسلام‌گرایان دارند.

در شمال سوریه نیز کردها تلاش خواهند کرد تا در برابر "ارتش ملی سوریه" و حامی آن ترکیه مقاومت کنند. این تنش نیز پتانسیل ایجاد میزان زیادی از خشونت را دارد.

روسیه، ایران، ترکیه در نقش‌ بازیگران خارجی

آینده سوریه به شدت تحت تأثیر رفتار بازیگران خارجی خواهد بود. به گفته جیمز دورسی، کارشناس مسائل خاورمیانه، ترکیه احتمالاً نفوذ زیادی خواهد داشت و ممکن است به عنوان کارت تعیین‌کننده در سوریه عمل کند.

او معتقد است که ترکیه می‌تواند سوریه را به مسیر تشکیل یک دولت اسلامی بکشاند. اما چالش‌هایی نیز برای آنکارا وجود دارد، از جمله احتمال بروز درگیری با کردها و تلاش‌های هیئت تحریر الشام برای ایجاد ساختارهای غیرمتمرکز.

بیشتر بخوانید: سقوط رژیم اسد؛ واکنش‌ها در آلمان و جهان

ایران بزرگ‌ترین بازنده این تحولات است. این کشور سال‌ها در کنار رژیم اسد علیه شورشیان می‌جنگید و به پیروزی اسد کمک زیادی کرد. ایران توانسته بود در سوریه حضور نظامی مستحکمی پیدا کند و این برای رژیم ایران فرصتی ایده‌آل برای نزدیکی بیشتر به مرزهای اسرائیل بود، در حالی که هم‌زمان برای حزب‌الله که در مقابل اسرائیل قرار دارد، تسلیحات فراهم می‌کرد.

سقوط اسد ممکن است خدشه زیادی به اعتبار ایران و آنچه از آن به عنوان "محور مقاومت" یاد می‌کرد وارد کند. مارکوس اشنايدر، مدیر پروژه "صلح و امنیت در خاورمیانه - شمال آفریقا" در بنیاد فریدریش ابرت، به دویچه وله می‌گوید، شکست ایران در سوریه می‌تواند "مشابه شکست شوروی در افغانستان باشد و ممکن است به آغاز پایان رژیم اسلامی در تهران منتهی شود".

روسیه نیز از تحولات اخیر تأثیر خواهد پذیرفت. این کشور با دو پایگاه استراتژیک نظامی طرطوس و لاذقیه در سواحل دریای مدیترانه، از سال ۲۰۱۵ در کنار رژیم اسد در جنگ علیه مخالفان مشارکت داشته است. کرملین احتمالا تلاش می‌کند این پایگاه‌ها را تحت هر شرایطی حفظ کند و این مسأله ممکن است منجر به خشونت‌های گسترده‌ای شود.